نقشه جهانی خطر زلزله و جایگاه ایران
مهدی زارع*
نقشه جهانی خطر زلزله که اخیرا به عنوان نتیجه پروژه بین‌المللی «مدل زمین‌لرزه جهان» منتشر شده است، جایگاه منطقه و کشور ما را به خوبی از نظر خطر و ریسک زلزله در دنیا نشان می‌دهد. نگارنده از سوی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله در تهیه مدل خطر زلزله در منطقه خاورمیانه از مؤلفین اصلی و مسئول کارگروه کاتالوگ زلزله بود. در تهیه نقشه جهانی خطر زلزله متخصصان از حدود 70 کشور دنیا مشارکت کرده‌اند. کشور ما گرچه در لرزه‌خیزترین ناحیه جهان (ناحیه پیرامون اقیانوس آرام) قرار نگرفته ولی خاورمیانه به‌طور کلی و ایران به‌طور خاص از نظر آسیب‌پذیری و ریسک زلزله، یکی از خطرناک‌ترین نواحی جهان در دهه دوم قرن بیست‌ویکم برآورد شده است. پوسته قاره‌ای ورقه ایران در سال، حدود 30 میلی‌متر کوتاه می‌شود. در منطقه شرقی ایران بیشتر این کوتاه‌شدن در منطقه فرورانش مکران و کمترش در کپه داغ در شمال‌شرق ایران رخ می‌دهد. در قسمت غربی ایران، تغییرشکل بین چندین نوار در حال کوتاه‌شدگی و حرکت امتدادلغز توزیع شده است. تجزیه و تحلیل برپایه سامانه موقعیت‌سنجی جهانی نشانگر نرخ بالای تغییرشکل در منطقه غرب آسیا و فلات ایران است، به‌طوری‌که منطقه در معرض فشارهای همه‌جانبه ناشی از برخورد ورقه‌های زمین‌ساختی است. منطقه ما، خاورمیانه، بسیار زلزله‌خیز است. منطقه خاورمیانه در مدل خطر توسعه‌یافته در پروژه نقشه جهانی خطر زلزله شامل کشورهای زیر می‌شود: ایران، ترکیه، افغانستان، ارمنستان، آذربایجان، قبرس، گرجستان، اردن، لبنان، پاکستان و سوریه. وجود گزارش تاریخی برای حداقل 100 زلزله با بزرگای بیش از 7 در 1500 سال اخیر، نشان از میزان بالای لرزه‌خیزی این ناحیه از جهان دارد. لرزه‌خیزی در این ناحیه به دلیل همگرایی و برخورد بین ورقه‌های زمین‌ساختی آفریقا، عربستان، هند و اوراسیا ایجاد می‌شود. گسل‌های مهم این منطقه شامل سه منطقه فرورانش (ازجمله گسل فرورانش مرکران) و گسل‌های محدودکننده مرز ورقه‌ها یا بلوک‌ها (مانند سامانه گسل اصلی زاگرس به‌طور حدود 1200 کیلومتر) است. در مناطق فرورانش یونان و قبرس، ورقه آفریقا به زیر بلوک آناتولی فرومی‌رود (و میزان همگرایی حدود 40 میلی‌متر در سال است) و منطقه فرورانش مکران (35 میلی‌متر در سال) حد شرقی برخورد ورقه‌های عربستان و اوراسیا است.
در ترکیه پهنه گسله آناتولی از شمال با گسل آناتولی شمالی به طول حدود 1500 کیلومتر (حرکت امتدادلغز راستگرد و سرعت لغزش 24 میلی‌متر در سال) و از جنوب شرقی با گسل آناتولی شرقی (حرکت امتدادلغز چپگرد و سرعت لغزش حدود 9 میلی‌متر در سال مشخص می‌شود. ورقه‌های آفریقایی و عربی با گسل دریای مرده (حرکت امتدادلغز چپگرد و سرعت لغزش 2 تا 8 میلی‌متر در سال) در مرز بین اردن و فلسطین از هم جدا می‌شوند. همگرایی بین ورقه‌های عربی و اوراسیا (حدود 20 میلی‌متر در سال) بیشتر از طریق نوار چین‌خورده زاگرس در ایران، عراق و ترکیه مستهلک می‌شود. شرق این منطقه نیز در معرض برخورد هند و اوراسیا و لرزه‌خیزی در رشته‌کوه‌های هیمالیا قرار دارد. مدل چشمه‌های لرزه‌زای خاورمیانه از دو تیپ چشمه مستقل تشکیل شده است: یک مدل ناحیه‌ای شامل 224 چشمه لرزه‌زا و مدل گسل‌ها شامل 778 گسل در خاورمیانه ترکیب شده است. مدل ناحیه‌ای خطر زلزله در خاورمیانه متشکل از 224 چشمه ناحیه‌ای بر اساس الگوهای لرزه‌خیزی، محیط زمین‌ساختی، گسل‌ها و دیگر عوارض پوسته‌ای و در صورت عدم وجود این داده‌ها، شواهد زلزله‌های تاریخی درست شده است. لرزه‌خیزی پوسته با استفاده از 778 گسل
ساده با میزان لرزه‌خیزی ناشی‌شده از میزان جابه‌جایی گسل‌ها و زلزله‌ها مدل‌سازی شده است. زمین‌لرزه‌های با بزرگای بیش از 5.5 بر اساس گسل مسبب‌شان در مدل وارد شدند. بیشینه بزرگا از زلزله‌های شاخص رخ‌داده در مجاورت گسل‌ها تعیین شدند. لرزه‌خیزی در نواحی فرورانش -مانند منطقه مکران در جنوب شرق ایران- با استفاده از دو نوع گسل موجود در این نواحی -گسل‌های سطحی و کم‌ژرفا مانند گسل‌های ایرانشهر، سراوان و نیکشهر که ژرفای بیشتر زلزله‌ها در روی آنها در محدوده بین 5 تا 25 کیلومتر است و گسل اصلی و ژرف پهنه فرورانش که در ناحیه سراوان به ژرفای حدود 70 کیلومتری می‌رسد- مدل شده‌اند. بنابر مطالعات انجام‌شده در این برنامه بین‌المللی، ایران در ناحیه‌ای فعال از نظر جنبایی پوسته قرار دارد که بخش بیشترش بدون لرزه و بخش کوچکی از آن به صورت زمین‌لرزه خودنمایی می‌کند. این منطقه هرساله زلزله‌های با بزرگاهای مختلف را تجربه می‌کند. برخی از آنها ممکن است به بزرگای 8 برسند (به عنوان مثال زلزله 27 نوامبر 1945 مکران -7 آذر 1324- با بزرگای 8.1) بسیاری از زمین‌لرزه‌های ویرانگر با بزرگای 7.0 یا بیشتر در طول قرن گذشته در ایران رخ داده‌اند: مانند
زلزله سلماس (17 اردیبهشت 1310 با بزرگای 7.1) و زلزله 10 شهریور 1341 بویین‌زهرا (با بزرگای 7.1) با بیش از 12 هزار کشته و زلزله 31 خرداد 69 منجیل با بزرگای 7.3 و حدود 16 هزار کشته شناخته‌شده‌تر هستند ولی زمین‌لرزه‌ای با بزرگای کمتر از هفت نیز در همین قرن که گذشت در ایران فاجعه‌آفرین شدند: زلزله 5 دی1382 بم که با بزرگای 6.5 موجب حدود 30 هزار کشته شد. بدین‌ترتیب و بر پایه آمار قرنی که گذشت، ایران گرچه محل رخداد حدود دو درصد از زلزله‌های جهان است ولی حدود شش درصد از تلفات زلزله‌های دنیا در همین قرن گذشته از ایران گزارش شدند.
*استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله
نقشه جهانی خطر زلزله که اخیرا به عنوان نتیجه پروژه بین‌المللی «مدل زمین‌لرزه جهان» منتشر شده است، جایگاه منطقه و کشور ما را به خوبی از نظر خطر و ریسک زلزله در دنیا نشان می‌دهد. نگارنده از سوی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله در تهیه مدل خطر زلزله در منطقه خاورمیانه از مؤلفین اصلی و مسئول کارگروه کاتالوگ زلزله بود. در تهیه نقشه جهانی خطر زلزله متخصصان از حدود 70 کشور دنیا مشارکت کرده‌اند. کشور ما گرچه در لرزه‌خیزترین ناحیه جهان (ناحیه پیرامون اقیانوس آرام) قرار نگرفته ولی خاورمیانه به‌طور کلی و ایران به‌طور خاص از نظر آسیب‌پذیری و ریسک زلزله، یکی از خطرناک‌ترین نواحی جهان در دهه دوم قرن بیست‌ویکم برآورد شده است. پوسته قاره‌ای ورقه ایران در سال، حدود 30 میلی‌متر کوتاه می‌شود. در منطقه شرقی ایران بیشتر این کوتاه‌شدن در منطقه فرورانش مکران و کمترش در کپه داغ در شمال‌شرق ایران رخ می‌دهد. در قسمت غربی ایران، تغییرشکل بین چندین نوار در حال کوتاه‌شدگی و حرکت امتدادلغز توزیع شده است. تجزیه و تحلیل برپایه سامانه موقعیت‌سنجی جهانی نشانگر نرخ بالای تغییرشکل در منطقه غرب آسیا و فلات ایران است، به‌طوری‌که منطقه در معرض فشارهای همه‌جانبه ناشی از برخورد ورقه‌های زمین‌ساختی است. منطقه ما، خاورمیانه، بسیار زلزله‌خیز است. منطقه خاورمیانه در مدل خطر توسعه‌یافته در پروژه نقشه جهانی خطر زلزله شامل کشورهای زیر می‌شود: ایران، ترکیه، افغانستان، ارمنستان، آذربایجان، قبرس، گرجستان، اردن، لبنان، پاکستان و سوریه. وجود گزارش تاریخی برای حداقل 100 زلزله با بزرگای بیش از 7 در 1500 سال اخیر، نشان از میزان بالای لرزه‌خیزی این ناحیه از جهان دارد. لرزه‌خیزی در این ناحیه به دلیل همگرایی و برخورد بین ورقه‌های زمین‌ساختی آفریقا، عربستان، هند و اوراسیا ایجاد می‌شود. گسل‌های مهم این منطقه شامل سه منطقه فرورانش (ازجمله گسل فرورانش مرکران) و گسل‌های محدودکننده مرز ورقه‌ها یا بلوک‌ها (مانند سامانه گسل اصلی زاگرس به‌طور حدود 1200 کیلومتر) است. در مناطق فرورانش یونان و قبرس، ورقه آفریقا به زیر بلوک آناتولی فرومی‌رود (و میزان همگرایی حدود 40 میلی‌متر در سال است) و منطقه فرورانش مکران (35 میلی‌متر در سال) حد شرقی برخورد ورقه‌های عربستان و اوراسیا است.
در ترکیه پهنه گسله آناتولی از شمال با گسل آناتولی شمالی به طول حدود 1500 کیلومتر (حرکت امتدادلغز راستگرد و سرعت لغزش 24 میلی‌متر در سال) و از جنوب شرقی با گسل آناتولی شرقی (حرکت امتدادلغز چپگرد و سرعت لغزش حدود 9 میلی‌متر در سال مشخص می‌شود. ورقه‌های آفریقایی و عربی با گسل دریای مرده (حرکت امتدادلغز چپگرد و سرعت لغزش 2 تا 8 میلی‌متر در سال) در مرز بین اردن و فلسطین از هم جدا می‌شوند. همگرایی بین ورقه‌های عربی و اوراسیا (حدود 20 میلی‌متر در سال) بیشتر از طریق نوار چین‌خورده زاگرس در ایران، عراق و ترکیه مستهلک می‌شود. شرق این منطقه نیز در معرض برخورد هند و اوراسیا و لرزه‌خیزی در رشته‌کوه‌های هیمالیا قرار دارد. مدل چشمه‌های لرزه‌زای خاورمیانه از دو تیپ چشمه مستقل تشکیل شده است: یک مدل ناحیه‌ای شامل 224 چشمه لرزه‌زا و مدل گسل‌ها شامل 778 گسل در خاورمیانه ترکیب شده است. مدل ناحیه‌ای خطر زلزله در خاورمیانه متشکل از 224 چشمه ناحیه‌ای بر اساس الگوهای لرزه‌خیزی، محیط زمین‌ساختی، گسل‌ها و دیگر عوارض پوسته‌ای و در صورت عدم وجود این داده‌ها، شواهد زلزله‌های تاریخی درست شده است. لرزه‌خیزی پوسته با استفاده از 778 گسل
ساده با میزان لرزه‌خیزی ناشی‌شده از میزان جابه‌جایی گسل‌ها و زلزله‌ها مدل‌سازی شده است. زمین‌لرزه‌های با بزرگای بیش از 5.5 بر اساس گسل مسبب‌شان در مدل وارد شدند. بیشینه بزرگا از زلزله‌های شاخص رخ‌داده در مجاورت گسل‌ها تعیین شدند. لرزه‌خیزی در نواحی فرورانش -مانند منطقه مکران در جنوب شرق ایران- با استفاده از دو نوع گسل موجود در این نواحی -گسل‌های سطحی و کم‌ژرفا مانند گسل‌های ایرانشهر، سراوان و نیکشهر که ژرفای بیشتر زلزله‌ها در روی آنها در محدوده بین 5 تا 25 کیلومتر است و گسل اصلی و ژرف پهنه فرورانش که در ناحیه سراوان به ژرفای حدود 70 کیلومتری می‌رسد- مدل شده‌اند. بنابر مطالعات انجام‌شده در این برنامه بین‌المللی، ایران در ناحیه‌ای فعال از نظر جنبایی پوسته قرار دارد که بخش بیشترش بدون لرزه و بخش کوچکی از آن به صورت زمین‌لرزه خودنمایی می‌کند. این منطقه هرساله زلزله‌های با بزرگاهای مختلف را تجربه می‌کند. برخی از آنها ممکن است به بزرگای 8 برسند (به عنوان مثال زلزله 27 نوامبر 1945 مکران -7 آذر 1324- با بزرگای 8.1) بسیاری از زمین‌لرزه‌های ویرانگر با بزرگای 7.0 یا بیشتر در طول قرن گذشته در ایران رخ داده‌اند: مانند
زلزله سلماس (17 اردیبهشت 1310 با بزرگای 7.1) و زلزله 10 شهریور 1341 بویین‌زهرا (با بزرگای 7.1) با بیش از 12 هزار کشته و زلزله 31 خرداد 69 منجیل با بزرگای 7.3 و حدود 16 هزار کشته شناخته‌شده‌تر هستند ولی زمین‌لرزه‌ای با بزرگای کمتر از هفت نیز در همین قرن که گذشت در ایران فاجعه‌آفرین شدند: زلزله 5 دی1382 بم که با بزرگای 6.5 موجب حدود 30 هزار کشته شد. بدین‌ترتیب و بر پایه آمار قرنی که گذشت، ایران گرچه محل رخداد حدود دو درصد از زلزله‌های جهان است ولی حدود شش درصد از تلفات زلزله‌های دنیا در همین قرن گذشته از ایران گزارش شدند.
*استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله