حکمرانی مشارکتی آب
امید بزرگ‌حداد . سعید نسترنی‌عموقین
با فروپاشی شوروی در اوایل دهه 1990 این پرسش پیش آمد که چرا ابرقدرت شرق با وجود توان بالای نظامی، فروپاشید؟ این چالش نظری باعث تحولی در مفهوم امنیت شد. اهمیت بعد نظامی امنیت کاهش یافت و ابعاد گسترده دیگر اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، زیست‌محیطی و... هم به مفهوم امنیت اضافه شد. مرکز مطالعات استراتژی واشنگتن در سال 1988 پیش‌بینی کرد که در قرن 21 میلادی آب به جای نفت یکی از عوامل اصلی منازعه و محور تصمیم‌گیری‌های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی در کشورهای منطقه خاورمیانه خواهد بود و آب و مسائل مربوط به آن به‌عنوان اساسی‌ترین مسئله در تعیین خط‌مشی سیاست ملی و تعیین امنیت انسانی و ملی مطرح خواهد شد.
برای دستیابی به امنیت آبی نیازمند یک ساختار مشارکتی در کل آحاد جامعه هستیم. حکمرانی مشارکتی آب، به‌عنوان یکی از شاخص‌ترین الگوهای مدیریت منابع آب، در رسیدن به امنیت ملی و انسانی به حساب می‌آید. حکمرانی مشارکتی آب یک آرایش حاکم است که در آن یک یا چند سازمان عمومی مستقیما با ذی‌نفعان غیردولتی در یک فرایند تصمیم‌گیری جمعی که رسمی، اجماع‌برانگیز و مشورتی است، با هدف ایجاد یا اجرای سیاست‌های عمومی یا مدیریت عمومی برنامه‌ها یا دارایی‌ها مشارکت دارند.
مزایای حکمرانی مشارکتی آب عبارت‌اند از: افزایش مشارکت و انعطاف‌پذیری، افزایش کارایی و پاسخ‌گویی، مدیریت صلح‌آمیز مناقشات، افزایش ظرفیت اجتماعی و نهادی برای مقابله با مسائل درهم‌تنیده آب و انتقال دانش و عملکردهای مطلوب.
نقاط ضعف حکمرانی مشارکتی آب عبارت‌اند از: نیاز به سرمایه‌گذاری قابل‌توجه برای توسعه و پایداری مشارکت، افزایش اندازه و درهم‌تنیدگی بدنه دولتی، رقابت سیاسی مداوم بین بازیگران دولتی و غیردولتی، پتانسیل تصمیم‌گیری از سطوح بالا به پایین و محدودیت در افکار و عقاید محلی.
برای دستیابی به حکمرانی مشارکتی آب، در وهله اول نیازمند مشارکتی هستیم که خود ایجاد‌کننده مناقشات و تضادها نباشد. مشارکت نیازمند کار میان‌رشته‌ای است. تنها آموزش در مشارکت کافی نیست، زیرا خود آموزش نیازمند مشارکت است. در مشارکت باید به فرایند مشارکت اهمیت داد نه به نتیجه مشارکت. با اتخاذ منش مرکزمحور نمی‌توان به مشارکت رسید. مشارکت نیازمند نگاه سیاسی، فرهنگی و تاریخی با درنظرگرفتن ظرفیت جامعه و منطقه است. برای مشارکت در درجه اول نیازمند تعامل هستیم. مشارکت دربرگیرنده مجموعه‌ای از تعاملات در راستای تحقق اهداف اقتصادی، یکپارچگی جوامع، امنیت ملی و کاهش مناقشات در منابع مشترک است.
در گذشته و در طول تاریخ، کشاورزان و ذی‌نفعان روستایی از طریق حقابه‌ها و نظم و نسق‌های محلی، در اداره و حفاظت از منابع آبی از طریق همیاری و دیگریاری‌های سنتی فعالیت داشته‌اند. یکی از معروف‌ترین این نظم و نسق‌ها، طومار شیخ بهایی است. این سند نمونه‌ای از مشارکت دولت و مردم در مدیریت آب محسوب می‌شود و در واقع، مشارکت همه ذی‌نفعان شهری و روستایی را در یک فرایند نظام‌مند بومی نشان می‌دهد.
کاش بعد از گذشت این همه سال و با این پیشرفت چشمگیر تکنولوژی می‌توانستیم دست‌کم نسخه‌ای مانند شیخ بهایی برای آب بپیچیم.
با فروپاشی شوروی در اوایل دهه 1990 این پرسش پیش آمد که چرا ابرقدرت شرق با وجود توان بالای نظامی، فروپاشید؟ این چالش نظری باعث تحولی در مفهوم امنیت شد. اهمیت بعد نظامی امنیت کاهش یافت و ابعاد گسترده دیگر اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، زیست‌محیطی و... هم به مفهوم امنیت اضافه شد. مرکز مطالعات استراتژی واشنگتن در سال 1988 پیش‌بینی کرد که در قرن 21 میلادی آب به جای نفت یکی از عوامل اصلی منازعه و محور تصمیم‌گیری‌های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی در کشورهای منطقه خاورمیانه خواهد بود و آب و مسائل مربوط به آن به‌عنوان اساسی‌ترین مسئله در تعیین خط‌مشی سیاست ملی و تعیین امنیت انسانی و ملی مطرح خواهد شد.
برای دستیابی به امنیت آبی نیازمند یک ساختار مشارکتی در کل آحاد جامعه هستیم. حکمرانی مشارکتی آب، به‌عنوان یکی از شاخص‌ترین الگوهای مدیریت منابع آب، در رسیدن به امنیت ملی و انسانی به حساب می‌آید. حکمرانی مشارکتی آب یک آرایش حاکم است که در آن یک یا چند سازمان عمومی مستقیما با ذی‌نفعان غیردولتی در یک فرایند تصمیم‌گیری جمعی که رسمی، اجماع‌برانگیز و مشورتی است، با هدف ایجاد یا اجرای سیاست‌های عمومی یا مدیریت عمومی برنامه‌ها یا دارایی‌ها مشارکت دارند.
مزایای حکمرانی مشارکتی آب عبارت‌اند از: افزایش مشارکت و انعطاف‌پذیری، افزایش کارایی و پاسخ‌گویی، مدیریت صلح‌آمیز مناقشات، افزایش ظرفیت اجتماعی و نهادی برای مقابله با مسائل درهم‌تنیده آب و انتقال دانش و عملکردهای مطلوب.
نقاط ضعف حکمرانی مشارکتی آب عبارت‌اند از: نیاز به سرمایه‌گذاری قابل‌توجه برای توسعه و پایداری مشارکت، افزایش اندازه و درهم‌تنیدگی بدنه دولتی، رقابت سیاسی مداوم بین بازیگران دولتی و غیردولتی، پتانسیل تصمیم‌گیری از سطوح بالا به پایین و محدودیت در افکار و عقاید محلی.
برای دستیابی به حکمرانی مشارکتی آب، در وهله اول نیازمند مشارکتی هستیم که خود ایجاد‌کننده مناقشات و تضادها نباشد. مشارکت نیازمند کار میان‌رشته‌ای است. تنها آموزش در مشارکت کافی نیست، زیرا خود آموزش نیازمند مشارکت است. در مشارکت باید به فرایند مشارکت اهمیت داد نه به نتیجه مشارکت. با اتخاذ منش مرکزمحور نمی‌توان به مشارکت رسید. مشارکت نیازمند نگاه سیاسی، فرهنگی و تاریخی با درنظرگرفتن ظرفیت جامعه و منطقه است. برای مشارکت در درجه اول نیازمند تعامل هستیم. مشارکت دربرگیرنده مجموعه‌ای از تعاملات در راستای تحقق اهداف اقتصادی، یکپارچگی جوامع، امنیت ملی و کاهش مناقشات در منابع مشترک است.
در گذشته و در طول تاریخ، کشاورزان و ذی‌نفعان روستایی از طریق حقابه‌ها و نظم و نسق‌های محلی، در اداره و حفاظت از منابع آبی از طریق همیاری و دیگریاری‌های سنتی فعالیت داشته‌اند. یکی از معروف‌ترین این نظم و نسق‌ها، طومار شیخ بهایی است. این سند نمونه‌ای از مشارکت دولت و مردم در مدیریت آب محسوب می‌شود و در واقع، مشارکت همه ذی‌نفعان شهری و روستایی را در یک فرایند نظام‌مند بومی نشان می‌دهد.
کاش بعد از گذشت این همه سال و با این پیشرفت چشمگیر تکنولوژی می‌توانستیم دست‌کم نسخه‌ای مانند شیخ بهایی برای آب بپیچیم.