نقشه راه برای به کنترل درآوردن تیروئید
فهيمه سهيليپور. فوقتخصص غدد درونريز و متابوليسم كودكان-دانشيار دانشگاه علوم پزشكي ايران
عملكرد طبيعي غده تيروئيد براي رشد جسمي، ذهني و تنظيم متابوليك بدن در تمام گروههاي سني كودكان ضروري است و اين مسئله در سالهاي اوليه عمر كه رشد و تكامل مغز از سرعت بيشتري برخوردار است، اهميت بهمراتب بالاتري دارد.
وجود مقادير كافي از هورمونهاي تيروئيد براي تكامل مغز در حال رشد در زمان جنيني هم بسيار ضروري است. هرچند غلظت هورمونهاي تيروئيدي در نيمه اول حاملگي، در خون جنين به نسبت پايين است، اما همين ميزان اندك اهميت بسيار بالايي دارد. آنچه شايسته توجه ويژه است، آن است كه در نيمه اول حاملگي، با وجود نياز بسيار بالا به هورمونهاي تيروئيدي، غدد تيروئيد جنين هنوز بهدرستي نميتواند اين هورمونها را بسازد و از اين نظر كاملا به هورمونهاي تيروئيدي مادر (كه از جفت عبور كرده و به جنين ميرسد) وابسته است. اين نكته دليل اهميت بسيار بالاي درمان كمكاري تيروئيد مادر در زمان حاملگي و بهخصوص نيمه اول اين دوران طلايي است. متأسفانه هنوز هم گاه و بيگاه پزشكان با مادران بارداري برخورد ميكنند كه از سالها پيش از حاملگي بهعلت ابتلا به كمكاري تيروئيد -كه معمولا ماهيت خودايمني يا اتوايميون دارد و «بيماري هاشيماتو» ناميده ميشود- تحت درمان با لووتيروكسين بودهاند، اما در زمان حاملگي با اين تصور غلط كه «هورمونها ممكن است سلامت جنين و رشد طبيعي او را بهخطر بيندازد!!»، از ادامه مصرف لووتيروكسين سر باز ميزنند! متأسفانه چنين
مادراني بهاين وسيله سلامت جسمي، روحي، رواني و عملكردي جنين و كودك خود را بدون دريافت كمترين بهايي، از دست ميدهند! اين در حالي است كه با شروع حاملگي نياز به مصرف هورمونهاي تيروئيدي در خانمهايي كه از قبل كمكاري تيروئيد داشتهاند، در بسياري موارد افزايش مييابد. جالب است بدانيم حتي گاهي اوقات در خانمهايي كه قبل از بارداري بهعلت كاهش عملكرد سابكلينيكال يا خفيف، نيازي به شروع لووتيروكسين نبوده است، استفاده از قرص لووتيروكسين الزامي ميشود. در تمام اين دوران، پيگيري دقيق عملكرد تيروئيد و تنظيم مناسب دوز دارو با نظر متخصص غدد
بهشدت توصيه ميشود.
از كمكاري تيروئيد در مادران باردار كه بگذريم به كمكاري مادرزادي تيروئيد در نوزادان ميرسيم؛ بيمارياي كه شايعترين اختلال مادرزادي در سيستم غدد درونريز و متابوليسم و يكي از شايعترين علل قابل پيشگيري عقبماندگي ذهني در كودكان دانسته شده است. جالب است بدانيم كه علت اين كمكاري، معمولا با كمكاري مادر در زمان حاملگي متفاوت است و نبايد كمكاري تيروئيد مادر در زمان حاملگي را عامل بهوجودآورنده «كمكاري مادرزادي تيروئيد» در نوزاد دانست. همچنانكه پيشتر بيان شد، علت كمكاري تيروئيد در بزرگسالان معمولا بيماريهاي خودايمني است، درحاليكه كمكاري مادرزادي تيروئيد در نوزادان بسته به اينكه گذرا يا دائمي باشد، علل كاملا متفاوتي دارد.
فرم دائمي اين بيماري معمولا بهعلت اختلالات تكاملي غده تيروئيد شامل عدم تشكيل اين غده (اژنزي) يا تشكيل ناقص و غيرطبيعي آن (ديسژنزي) يا عدم توانايي غده ظاهرا نرمال در ساخت هورمونهاي تيروئيدي (ديسهورمونوژنز) است. هرچند در اكثر كتابها و مقالات علمي، اختلالات تكاملي غده تيروئيد را تا 85 درصد علل مربوط به كمكاري مادرزادي دائمي تيروئيد دانستهاند، اما در كشور ما با توجه به شيوع بالاي ازدواجهاي فاميلي، مورد دوم يعني اختلال ساخت هورمونهاي تيروئيد از شيوع بالاتري نسبت به بسياري از جوامع برخوردار است. هنوز هم برخي از علل اختلال در تكامل غده تيروئيد بهدرستي مشخص نشده، اما اين پديده معمولا مولتيفاكتوريال (چندعلتي) بوده و عوامل مختلف محيطي در كنار مداخلات پيچيده ژني در بروز آن مؤثر دانسته شده است. امروزه تأثير بسياري از ژنها در اختلال تكامل غده تيروئيد به اثبات رسيده است.
از علل منجر به كمكاري مادرزادي تيروئيد گذرا، ميتوان به مواردي همچون كمبود يد، در معرض يد قرارگرفتن مادر يا نوزاد، درمانهاي ضدتيروئيد مادر، وجود آنتيباديهاي بلوككننده برخي هورمونها با منشأ مادري و استفاده روتين از محلولهاي ضدعفونيكننده يددار در مناطق عاري از كمبود يد، اشاره كرد.
در كمكاري مادرزادي تيروئيد گذرا، جهت جلوگيري از تأثير كمبود هورمون تيروئيد بر رشد و تكامل مغزي و جسمي كودك، درمان با لووتيروكسين، حداكثر تا سهسالگي ادامه مييابد. اما در فرم دائمي اين درمان بايد از زمان تولد تا آخر عمر ادامه داشته باشد.
گاهي اوقات دائميبودن كمكاري مادرزادي تيروئيد، از اولين روزهاي تولد و در همان زمان تشخيص كمكاري، تشخيص داده ميشود. اما گاهي نيز لازم است پزشك در پايان سهسالگي با نصفكردن يا قطع كامل قرص تيروئيد و بررسي مجدد كودك حدود چهار تا شش هفته بعد، ابتلا به فرم دائمي و نياز به دريافت مادامالعمر داروي تيروئيد يا عدم نياز به شروع مجدد لووتيروكسين را مشخص كند. در هر دو فرم كمكاري گذرا يا دائمي تيروئيد كه بهصورت مادرزادي ايجاد شده باشد، تشخيص و درمان سريع و بهموقع و پيگيريهاي دقيق در سه سال اول عمر از اهميت ويژهاي برخوردار است.
علت كمكاري مادرزادي تيروئيد هرچه باشد، بايد دانست كه به طوركلي رابطه معكوسي بين زمان تشخيص و شروع درمان با هورمون تيروئيد و ضريب هوشي (IQ) نوزاد در سالهاي بعدي زندگي او وجود دارد. بنابراين تشخيص زودرس و بهنگام و درمان سريع و مناسب، لازمه دستيابي كودكان مبتلا به اين بيماري به تواناييهاي ذهني حداكثري است. اين در حالي است كه بيش از 95 درصد مبتلايان به كمكاري مادرزادي تيروئيد در زمان تولد هيچ علامتي از اين بيماري نشان نداده و در موارد علامتدار هم در روزهاي اول اين علائم بسيار ناچيز و بعضا غيرقابلتشخيص هستند. علت اين مسئله را ميتوان به عبور هورمونهاي تيروئيد مادر از طريق جفت و اثر حفاظتي آنها در جنين نسبت داد. چيزي كه بهلطف خدا از بسياري از عوارض جنيني، حتي در نوزادان مبتلا به عدم تشكيل كامل تيروئيد (آژنزي) جلوگيري ميكند. با توجه به نداشتن علائم واضح و مشخص جهت تشخيص زودهنگام اين بيماري در زمان تولد و عوارض جبرانناپذير بيماري درماننشده در زمان مناسب و نظر به شيوع نسبتا بالاي اين بيماري در جوامع مختلف دنيا و با توجه به اينكه در اكثر موارد بيماري تكگير بوده و امكان پيشبيني بروز آن وجود ندارد،
ضرورت «غربالگري كمكاري مادرزادي تيروئيد» سالهاست كه در جوامع مختلف مطرح شده و امروزه در بسياري از نقاط دنيا ازجمله كشور عزيزمان به همت پيشكسوتان و بزرگان اين رشته در حال انجام است.
عملكرد طبيعي غده تيروئيد براي رشد جسمي، ذهني و تنظيم متابوليك بدن در تمام گروههاي سني كودكان ضروري است و اين مسئله در سالهاي اوليه عمر كه رشد و تكامل مغز از سرعت بيشتري برخوردار است، اهميت بهمراتب بالاتري دارد.
وجود مقادير كافي از هورمونهاي تيروئيد براي تكامل مغز در حال رشد در زمان جنيني هم بسيار ضروري است. هرچند غلظت هورمونهاي تيروئيدي در نيمه اول حاملگي، در خون جنين به نسبت پايين است، اما همين ميزان اندك اهميت بسيار بالايي دارد. آنچه شايسته توجه ويژه است، آن است كه در نيمه اول حاملگي، با وجود نياز بسيار بالا به هورمونهاي تيروئيدي، غدد تيروئيد جنين هنوز بهدرستي نميتواند اين هورمونها را بسازد و از اين نظر كاملا به هورمونهاي تيروئيدي مادر (كه از جفت عبور كرده و به جنين ميرسد) وابسته است. اين نكته دليل اهميت بسيار بالاي درمان كمكاري تيروئيد مادر در زمان حاملگي و بهخصوص نيمه اول اين دوران طلايي است. متأسفانه هنوز هم گاه و بيگاه پزشكان با مادران بارداري برخورد ميكنند كه از سالها پيش از حاملگي بهعلت ابتلا به كمكاري تيروئيد -كه معمولا ماهيت خودايمني يا اتوايميون دارد و «بيماري هاشيماتو» ناميده ميشود- تحت درمان با لووتيروكسين بودهاند، اما در زمان حاملگي با اين تصور غلط كه «هورمونها ممكن است سلامت جنين و رشد طبيعي او را بهخطر بيندازد!!»، از ادامه مصرف لووتيروكسين سر باز ميزنند! متأسفانه چنين
مادراني بهاين وسيله سلامت جسمي، روحي، رواني و عملكردي جنين و كودك خود را بدون دريافت كمترين بهايي، از دست ميدهند! اين در حالي است كه با شروع حاملگي نياز به مصرف هورمونهاي تيروئيدي در خانمهايي كه از قبل كمكاري تيروئيد داشتهاند، در بسياري موارد افزايش مييابد. جالب است بدانيم حتي گاهي اوقات در خانمهايي كه قبل از بارداري بهعلت كاهش عملكرد سابكلينيكال يا خفيف، نيازي به شروع لووتيروكسين نبوده است، استفاده از قرص لووتيروكسين الزامي ميشود. در تمام اين دوران، پيگيري دقيق عملكرد تيروئيد و تنظيم مناسب دوز دارو با نظر متخصص غدد
بهشدت توصيه ميشود.
از كمكاري تيروئيد در مادران باردار كه بگذريم به كمكاري مادرزادي تيروئيد در نوزادان ميرسيم؛ بيمارياي كه شايعترين اختلال مادرزادي در سيستم غدد درونريز و متابوليسم و يكي از شايعترين علل قابل پيشگيري عقبماندگي ذهني در كودكان دانسته شده است. جالب است بدانيم كه علت اين كمكاري، معمولا با كمكاري مادر در زمان حاملگي متفاوت است و نبايد كمكاري تيروئيد مادر در زمان حاملگي را عامل بهوجودآورنده «كمكاري مادرزادي تيروئيد» در نوزاد دانست. همچنانكه پيشتر بيان شد، علت كمكاري تيروئيد در بزرگسالان معمولا بيماريهاي خودايمني است، درحاليكه كمكاري مادرزادي تيروئيد در نوزادان بسته به اينكه گذرا يا دائمي باشد، علل كاملا متفاوتي دارد.
فرم دائمي اين بيماري معمولا بهعلت اختلالات تكاملي غده تيروئيد شامل عدم تشكيل اين غده (اژنزي) يا تشكيل ناقص و غيرطبيعي آن (ديسژنزي) يا عدم توانايي غده ظاهرا نرمال در ساخت هورمونهاي تيروئيدي (ديسهورمونوژنز) است. هرچند در اكثر كتابها و مقالات علمي، اختلالات تكاملي غده تيروئيد را تا 85 درصد علل مربوط به كمكاري مادرزادي دائمي تيروئيد دانستهاند، اما در كشور ما با توجه به شيوع بالاي ازدواجهاي فاميلي، مورد دوم يعني اختلال ساخت هورمونهاي تيروئيد از شيوع بالاتري نسبت به بسياري از جوامع برخوردار است. هنوز هم برخي از علل اختلال در تكامل غده تيروئيد بهدرستي مشخص نشده، اما اين پديده معمولا مولتيفاكتوريال (چندعلتي) بوده و عوامل مختلف محيطي در كنار مداخلات پيچيده ژني در بروز آن مؤثر دانسته شده است. امروزه تأثير بسياري از ژنها در اختلال تكامل غده تيروئيد به اثبات رسيده است.
از علل منجر به كمكاري مادرزادي تيروئيد گذرا، ميتوان به مواردي همچون كمبود يد، در معرض يد قرارگرفتن مادر يا نوزاد، درمانهاي ضدتيروئيد مادر، وجود آنتيباديهاي بلوككننده برخي هورمونها با منشأ مادري و استفاده روتين از محلولهاي ضدعفونيكننده يددار در مناطق عاري از كمبود يد، اشاره كرد.
در كمكاري مادرزادي تيروئيد گذرا، جهت جلوگيري از تأثير كمبود هورمون تيروئيد بر رشد و تكامل مغزي و جسمي كودك، درمان با لووتيروكسين، حداكثر تا سهسالگي ادامه مييابد. اما در فرم دائمي اين درمان بايد از زمان تولد تا آخر عمر ادامه داشته باشد.
گاهي اوقات دائميبودن كمكاري مادرزادي تيروئيد، از اولين روزهاي تولد و در همان زمان تشخيص كمكاري، تشخيص داده ميشود. اما گاهي نيز لازم است پزشك در پايان سهسالگي با نصفكردن يا قطع كامل قرص تيروئيد و بررسي مجدد كودك حدود چهار تا شش هفته بعد، ابتلا به فرم دائمي و نياز به دريافت مادامالعمر داروي تيروئيد يا عدم نياز به شروع مجدد لووتيروكسين را مشخص كند. در هر دو فرم كمكاري گذرا يا دائمي تيروئيد كه بهصورت مادرزادي ايجاد شده باشد، تشخيص و درمان سريع و بهموقع و پيگيريهاي دقيق در سه سال اول عمر از اهميت ويژهاي برخوردار است.
علت كمكاري مادرزادي تيروئيد هرچه باشد، بايد دانست كه به طوركلي رابطه معكوسي بين زمان تشخيص و شروع درمان با هورمون تيروئيد و ضريب هوشي (IQ) نوزاد در سالهاي بعدي زندگي او وجود دارد. بنابراين تشخيص زودرس و بهنگام و درمان سريع و مناسب، لازمه دستيابي كودكان مبتلا به اين بيماري به تواناييهاي ذهني حداكثري است. اين در حالي است كه بيش از 95 درصد مبتلايان به كمكاري مادرزادي تيروئيد در زمان تولد هيچ علامتي از اين بيماري نشان نداده و در موارد علامتدار هم در روزهاي اول اين علائم بسيار ناچيز و بعضا غيرقابلتشخيص هستند. علت اين مسئله را ميتوان به عبور هورمونهاي تيروئيد مادر از طريق جفت و اثر حفاظتي آنها در جنين نسبت داد. چيزي كه بهلطف خدا از بسياري از عوارض جنيني، حتي در نوزادان مبتلا به عدم تشكيل كامل تيروئيد (آژنزي) جلوگيري ميكند. با توجه به نداشتن علائم واضح و مشخص جهت تشخيص زودهنگام اين بيماري در زمان تولد و عوارض جبرانناپذير بيماري درماننشده در زمان مناسب و نظر به شيوع نسبتا بالاي اين بيماري در جوامع مختلف دنيا و با توجه به اينكه در اكثر موارد بيماري تكگير بوده و امكان پيشبيني بروز آن وجود ندارد،
ضرورت «غربالگري كمكاري مادرزادي تيروئيد» سالهاست كه در جوامع مختلف مطرح شده و امروزه در بسياري از نقاط دنيا ازجمله كشور عزيزمان به همت پيشكسوتان و بزرگان اين رشته در حال انجام است.