آیات عظام مکارم‌شیرازی و سبحانی به سخنرانی روحانی واکنش نشان دادند
واکنش مراجع به سخنان رئیس‌جمهور
شرق: آیت‌الله مکارم‌شیرازی و آیت‌الله جعفر سبحانی به سخنان رئیسجمهوری در مورد حجاب و فیلترینگ واکنش نشان دادند. حسن روحانی روز دوشنبه با وزیر، معاونان و مدیران وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات دیدار داشت. به گزارش انتخاب، آیت‌الله مکارم‌شیرازی روز گذشته در درس خارج‌فقه در مسجد اعظم قم در واکنش به سخنان رئیس‌جمهور گفت: «اخیرا جناب رئیس‌جمهور دو جمله درباره مسئله حجاب و فضای مجازی گفتند که متأسفانه هر دو زننده بوده است؛ ان‌شاءالله در زمان مناسب، مفصل درباره این موضوع سخن خواهم گفت؛ اما امروز اشاره‌ای به آن خواهم داشت». او با اشاره به اینکه مسئله حجاب جزء مسائل ضروری است، افزود: «رئیسجمهوری که قسم خورده است که ارزش‌های اسلامی را حفظ کند، باید به قسم خود پایبند باشد؛ ما اگر این‌همه شهید دادیم، برای ارزش‌های اسلامی بوده است. اگر به قول غربی‌ها در منطقه اولین قدرت هستیم، آن هم بر اثر اسلام است؛ این را باید حفظ کرد، شما رئیسجمهوری اسلامی هستید؛ نه رئیس‌جمهور کشور دموکراتیک سکولار».
این استاد حوزه عنوان کرد: «درباره فضای مجازی هم ببینید که چه فسادهایی رخ داده است؛ ما منکر این فضا نیستیم؛ اما باید جلوی مفاسد را گرفت؛ بنده از برخی از قضات محترم دادگستری شنیده‌ام که می‌گفتند اکثر طلاق‌هایی که واقع می‌شود مرتبط با وسوسه‌های فضای مجازی است و اکثر بدآموزی‌ها و انحرافات هم مربوط به این فضاست». او گفت: «کسی نمی‌گوید فضای مجازی را حذف کنید؛ بلکه باید این فضا را اصلاح کرد؛ رئیس‌جمهور در سخنان خود می‌گوید: وقتی مردم همه‌چیز را خواستند، نباید جلوی خواست آنان را گرفت که در پاسخ باید گفت اگر مردم همه‌چیز را می‌فهمند، پس درب دادگستری و تعزیرات را هم ببندید؛ یقینا یک عده خطاکار در کشور وجود دارند که باید جلوی آنان را گرفت». آیت‌الله مکارم‌شیرازی با اشاره به اینکه رئیس‌جمهور باید اشتباهات خود را اصلاح کند، افزود: «یکی از اصول سیاست این است که اگر در یک‌جا مسئله بغرنجی پیدا کردید، به سراغ مسائل حاشیه‌ای بروید؛ این جزء مسائل سیاست است؛ حالا هم که این مشکلات اقتصادی وجود دارد، مسئولان به سراغ مباحث حاشیه‌ای می‌روند؛ سرگرم‌کردن مردم با این مسائل کار درستی نیست».
آیت‌الله سبحانی: حجاب تنها با نصیحت درست نمی‌شود
همچنین به گزارش میزان، آیت‌الله جعفر سبحانی روز گذشته در درس خارج‌اصول در مسجد اعظم قم با اشاره به آیه ۲۵۶ سوره بقره، گفت: «خداوند متعال در این آیه فرمودند: لا إِکْراهَ فِی الدِّینِ قَدْ تَبَینَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَی/ در قبول دین، اکراهی نیست. (زیرا) راه درست از راه انحرافی، روشن شده است». او با اشاره به اینکه اسلام از دو بخش «عقائد» و «اعمال و تکالیف» تشکیل شده است، افزود: «آیه‌ای که می‌فرماید «لا إِکْراهَ فِی الدِّینِ»، ناظر به عقیده است؛ عقیده با اکراه درست نمی‌شود؛ عقیده، جذب قلب می‌شود و قلب انسان اگر بخواهد قلب چیزی را جذب کند، نیازمند دلیل و برهان است. باید منبری‌ها، رسانه‌ها و مؤلف‌ها عقائد را برهانی بیان کرده تا مردم آرام‌آرام معتقد شوند». این استاد حوزه با اشاره به اینکه احکام جنبه اجرائی دارد، عنوان کرد: «حجاب از قبیل مسائل تکلیفی است؛ حجاب، چماقی بر سر زنان نیست؛ بلکه مرتبط با عفاف آنان است. امام سجاد (ع) فرموده است حق چشم این است که آن را از حرام حفظ کنید و اگر بخواهید کمک بگیرید، بر نامحرم نگاه نکن؛ اگر نگاه کردی دامنتان آلوده می‌شود». او گفت: «آقایانی که در رأس کار هستند، یک مقدار از مسائل
را برای حوزه بگذارند؛ شما که عقل‌کل نیستید؛ اقتصاد، سیاست و... برای شما؛ ولی احکام شرعی را برای حوزه بگذارید. حجاب تنها با نصیحت درست نمی‌شود؛ ۵۰ درصد با نصیحت است؛ اما ۵۰ درصد دیگر اجرا می‌خواهد، امربه‌معروف می‌خواهد، نهی‌ازمنکر می‌خواهد. باید جنبه‌های اجرائی برای اجرای احکام حجاب در جامعه عاقلانه باشد».
روحانی چه گفته بود؟
این دو مرجع تقلید در حالی به سخنان رئیسجمهوری انتقاد کرده‌اند که به گزارش ایسنا، با اینکه سخنان حسن روحانی به صورت زنده از شبکه خبر صداوسیما و سایت ریاست‌جمهوری پخش و متن کامل این سخنان در پایگاه اطلاع‌رسانی ریاست‌جمهوری منتشر شد، اما برخی رسانه‌ها سخنرانی رئیسجمهوری را به‌گونه‌ای تحریف‌شده منتشر کردند، تا آنجا که به جملاتی منتسب به رئیس‌جمهور واکنش نشان داده شد که از زبان او بیان نشده بود. متن کامل سخنان رئیسجمهوری درباره حجاب و فیلترینگ، در ادامه می‌آید: «ما در مسئله حجاب، اول از زن شروع می‌کنیم؛ در‌حالی‌که قرآن اول از مرد شروع می‌کند: و قل للمؤمنین یغضوا من ابصارهم. از چشم شروع می‌کند. به مردها خطاب می‌کند که نگاه هرزه نکنید. چشمتان را به نامحرم ندوزید. از ما شروع می‌کند. آن‌وقت ما زن و دختر را دستگیر می‌کنیم. آغاز از چشم است، بعد به زینت می‌رسیم: و لایبدین زینتهن الا ما ظهر منها. اساس حجاب برای امنیت است. خداوند می‌گوید این حجاب را برای شما مقرر کردیم تا شما آزار نبینید: فلا یوذین. حجاب داشته باشید تا همه بفهمند زنی باعفت و دنبال زندگی خودتان هستید و پشت سر شما راه نیفتند. اگر بخواهیم خیلی ساده آیه
را ترجمه کنيم، کاری نکنید که عده‌ای مریض پشت سر شما در کوچه و خیابان راه بیفتند که آزار ببینید. این حجاب را قرار دادیم تا شما آزار و اذیت نبینید». روحانی در ادامه گفت: «تمام حجاب در قرآن را نگاه می‌کنید، حمایت از زن است. ما طوری درست کردیم که این حجاب چماق بر سر زن است. این‌گونه نیست. ما درست تبیین نمی‌کنیم. بعد هم مگر از دیدگاه اسلام، با شرایط و اخلاقی که اسلام مقرر کرده، کاری که زن می‌تواند انجام دهد، چرا نباید انجام دهد. در برخی کارها، مردها بهتر و برخی زنان بهتر می‌توانند انجام دهند. از برخی جهات زن‌ها سلامت بهتری از مردها دارند. از چند وزرای قدیمی سؤال کردم همه این را می‌گویند که در وزارتخانه ما اصلا زنی که فساد مالی داشته باشد، نداشته‌ایم». او افزود: «در این جهان شبکه‌ای، ممکن است در اینترنت و ارتباط مردم با نرم‌افزارهای مختلف، حرف مفید یا مضر، یا راست و دروغ باشد. از این فضا هم گاهی افراطی و گاهی هم تفریطی استفاده می‌شود. عده‌ای فکر می‌کنند در این فضا باید هر کاری کنند و هر شایعه، دروغ، تهمت و استهزایی را برای منافع شخصی، گروهی، حزبی یا هرچه می‌خواهد باشد، نشر بدهند. به‌هرحال یک تعهدات اخلاقی،
وجدانی، انسانی و اسلامی را که همه داریم. باید درست از این ابزار و وسایل استفاده کنیم. یک موبایل دست طرف می‌دهی، می‌گویی در این پیام‌رسان وارد شو، در این پیام‌رسان وارد نشو. این یکی بهشت است، این یکی جهنم است. خود ما تحریکش می‌کنیم، خود ما وادارش می‌کنیم که برود ببیند چیست که این‌همه نه می‌گویند. فیلتر شد، فیلترشکن را چه کار می‌کنی؟ با آن فیلترشکن مبارزه کردی، فیلترشکن بعدی آمد، چه کار می‌کنی؟ اگر روزانه فیلترشکن آمد، چه کار می‌کنی؟ اصلا تمام زندگی همین می‌شود». رئیسجمهوری گفت: «نتیجه چه شد، بعد از یک سال؟ همه ضرر کردیم. اول بچه‌ها و نوجوان‌ها و جوانان‌مان ضرر کردند. اصلا جوان‌های ما در این فضاها نمی‌رفتند. چارچوبی داشت؛ این‌طور نبود که در آن پیام‌رسان هر چیزی باشد. متأسفانه همه چارچوب‌ها شکست، با یک تدبیر نادرست و غلط. امروز فکر می‌کنم برای ما روشن شده است که راه‌حل این نیست. نه راه‌حل افراطی‌گری است که از این فضا استفاده کنیم و علیه آبروی مردم حرف‌های غیرواقعی بزنیم و راهش هم این نیست که آن را به‌طور کامل ببندیم. ما باید سواد رسانه‌ای و دیجیتالی نوجوانان و جوانان را بالا ببریم. اگر این جناح و آن جناح و
این دسته و آن دسته یک رادیو و تلویزیون داشتند، نصف حرف‌هایشان را آنجا می‌زدند. رسمی هم حرف می‌زدند، نه غیررسمی. با شناسنامه هم حرف می‌زدند و معلوم بود چه‌کسی است و طرفدار کدام حزب است؛ اما در فضای مجازی، اصلا معلوم نیست چه‌کسی است و از کجا آمده که این حرف‌ها را می‌زند». او عنوان کرد: «پس اولین قدم این فضای مجازی، این است که زیربنای بسیاری از حرکت‌ها و تحولات اقتصادی و توسعه است. توانمندساز است. دوم اینکه ایجاد عدالت می‌کند و در سراسر کشور یک عدالت اقتصادی و اجتماعی به وجود می‌آورد. سومین اثر آن، شفافیت و مبارزه با فساد است. رسانه، فضای مجازی و کتاب باید کار خودش را انجام دهد. اینها نمی‌توانند جایگزین هم بشوند. جایی هست که کتاب جایگاه دارد، جایی است که سی‌دی جایگاه دارد، جایی است که سینما یا تئاتر جایگاه دارد و جایی هم جای فضای مجازی است و جای همه اینها باید مشخص باشد تا بتوانیم از همه فناوری‌ها به‌خوبی استفاده کنیم». رئیسجمهوری گفت: «ما نمی‌توانیم با خواست عمومی مردم مبارزه کنیم؛ نه درست است، نه مشروع و نه قانونی و شرعی. با خواست مردم که نمی‌توانیم مبارزه کنیم. این‌طور نیست که ما اختیار داشته باشیم.
خداوند به پیامبرش می‌گوید: و ما انت علیهم بوکیل؛ تو وکیل مردم نیستی، تو چه کار به کار مردم داری؟ و ما علی الرسول الا البلاغ؛ تو باید پیام را برسانی، مردم یا گوش می‌کنند و هدایت می‌شوند یا گوش نمی‌کنند؛ خودشان می‌دانند. مردم باید انتخاب کنند. اگر انتخاب نکنند که دین نمی‌شود. دین بدون انتخاب امکان‌پذیر نیست. با تحمیل که دین درست نمی‌شود؛ لا اکراه فی‌الدین. اساس دین باید با فهم، درک، پذیرش و قبول باشد. بقیه مسائل هم این‌گونه است. طرف باید تفهیم بشود و بفهمد و ارزش کار را بداند، خودش دنبال می‌کند. نیاز نیست ما به مردم فشار بیاوریم».
شرق: آیت‌الله مکارم‌شیرازی و آیت‌الله جعفر سبحانی به سخنان رئیسجمهوری در مورد حجاب و فیلترینگ واکنش نشان دادند. حسن روحانی روز دوشنبه با وزیر، معاونان و مدیران وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات دیدار داشت. به گزارش انتخاب، آیت‌الله مکارم‌شیرازی روز گذشته در درس خارج‌فقه در مسجد اعظم قم در واکنش به سخنان رئیس‌جمهور گفت: «اخیرا جناب رئیس‌جمهور دو جمله درباره مسئله حجاب و فضای مجازی گفتند که متأسفانه هر دو زننده بوده است؛ ان‌شاءالله در زمان مناسب، مفصل درباره این موضوع سخن خواهم گفت؛ اما امروز اشاره‌ای به آن خواهم داشت». او با اشاره به اینکه مسئله حجاب جزء مسائل ضروری است، افزود: «رئیسجمهوری که قسم خورده است که ارزش‌های اسلامی را حفظ کند، باید به قسم خود پایبند باشد؛ ما اگر این‌همه شهید دادیم، برای ارزش‌های اسلامی بوده است. اگر به قول غربی‌ها در منطقه اولین قدرت هستیم، آن هم بر اثر اسلام است؛ این را باید حفظ کرد، شما رئیسجمهوری اسلامی هستید؛ نه رئیس‌جمهور کشور دموکراتیک سکولار».
این استاد حوزه عنوان کرد: «درباره فضای مجازی هم ببینید که چه فسادهایی رخ داده است؛ ما منکر این فضا نیستیم؛ اما باید جلوی مفاسد را گرفت؛ بنده از برخی از قضات محترم دادگستری شنیده‌ام که می‌گفتند اکثر طلاق‌هایی که واقع می‌شود مرتبط با وسوسه‌های فضای مجازی است و اکثر بدآموزی‌ها و انحرافات هم مربوط به این فضاست». او گفت: «کسی نمی‌گوید فضای مجازی را حذف کنید؛ بلکه باید این فضا را اصلاح کرد؛ رئیس‌جمهور در سخنان خود می‌گوید: وقتی مردم همه‌چیز را خواستند، نباید جلوی خواست آنان را گرفت که در پاسخ باید گفت اگر مردم همه‌چیز را می‌فهمند، پس درب دادگستری و تعزیرات را هم ببندید؛ یقینا یک عده خطاکار در کشور وجود دارند که باید جلوی آنان را گرفت». آیت‌الله مکارم‌شیرازی با اشاره به اینکه رئیس‌جمهور باید اشتباهات خود را اصلاح کند، افزود: «یکی از اصول سیاست این است که اگر در یک‌جا مسئله بغرنجی پیدا کردید، به سراغ مسائل حاشیه‌ای بروید؛ این جزء مسائل سیاست است؛ حالا هم که این مشکلات اقتصادی وجود دارد، مسئولان به سراغ مباحث حاشیه‌ای می‌روند؛ سرگرم‌کردن مردم با این مسائل کار درستی نیست».
آیت‌الله سبحانی: حجاب تنها با نصیحت درست نمی‌شود
همچنین به گزارش میزان، آیت‌الله جعفر سبحانی روز گذشته در درس خارج‌اصول در مسجد اعظم قم با اشاره به آیه ۲۵۶ سوره بقره، گفت: «خداوند متعال در این آیه فرمودند: لا إِکْراهَ فِی الدِّینِ قَدْ تَبَینَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَی/ در قبول دین، اکراهی نیست. (زیرا) راه درست از راه انحرافی، روشن شده است». او با اشاره به اینکه اسلام از دو بخش «عقائد» و «اعمال و تکالیف» تشکیل شده است، افزود: «آیه‌ای که می‌فرماید «لا إِکْراهَ فِی الدِّینِ»، ناظر به عقیده است؛ عقیده با اکراه درست نمی‌شود؛ عقیده، جذب قلب می‌شود و قلب انسان اگر بخواهد قلب چیزی را جذب کند، نیازمند دلیل و برهان است. باید منبری‌ها، رسانه‌ها و مؤلف‌ها عقائد را برهانی بیان کرده تا مردم آرام‌آرام معتقد شوند». این استاد حوزه با اشاره به اینکه احکام جنبه اجرائی دارد، عنوان کرد: «حجاب از قبیل مسائل تکلیفی است؛ حجاب، چماقی بر سر زنان نیست؛ بلکه مرتبط با عفاف آنان است. امام سجاد (ع) فرموده است حق چشم این است که آن را از حرام حفظ کنید و اگر بخواهید کمک بگیرید، بر نامحرم نگاه نکن؛ اگر نگاه کردی دامنتان آلوده می‌شود». او گفت: «آقایانی که در رأس کار هستند، یک مقدار از مسائل
را برای حوزه بگذارند؛ شما که عقل‌کل نیستید؛ اقتصاد، سیاست و... برای شما؛ ولی احکام شرعی را برای حوزه بگذارید. حجاب تنها با نصیحت درست نمی‌شود؛ ۵۰ درصد با نصیحت است؛ اما ۵۰ درصد دیگر اجرا می‌خواهد، امربه‌معروف می‌خواهد، نهی‌ازمنکر می‌خواهد. باید جنبه‌های اجرائی برای اجرای احکام حجاب در جامعه عاقلانه باشد».
روحانی چه گفته بود؟
این دو مرجع تقلید در حالی به سخنان رئیسجمهوری انتقاد کرده‌اند که به گزارش ایسنا، با اینکه سخنان حسن روحانی به صورت زنده از شبکه خبر صداوسیما و سایت ریاست‌جمهوری پخش و متن کامل این سخنان در پایگاه اطلاع‌رسانی ریاست‌جمهوری منتشر شد، اما برخی رسانه‌ها سخنرانی رئیسجمهوری را به‌گونه‌ای تحریف‌شده منتشر کردند، تا آنجا که به جملاتی منتسب به رئیس‌جمهور واکنش نشان داده شد که از زبان او بیان نشده بود. متن کامل سخنان رئیسجمهوری درباره حجاب و فیلترینگ، در ادامه می‌آید: «ما در مسئله حجاب، اول از زن شروع می‌کنیم؛ در‌حالی‌که قرآن اول از مرد شروع می‌کند: و قل للمؤمنین یغضوا من ابصارهم. از چشم شروع می‌کند. به مردها خطاب می‌کند که نگاه هرزه نکنید. چشمتان را به نامحرم ندوزید. از ما شروع می‌کند. آن‌وقت ما زن و دختر را دستگیر می‌کنیم. آغاز از چشم است، بعد به زینت می‌رسیم: و لایبدین زینتهن الا ما ظهر منها. اساس حجاب برای امنیت است. خداوند می‌گوید این حجاب را برای شما مقرر کردیم تا شما آزار نبینید: فلا یوذین. حجاب داشته باشید تا همه بفهمند زنی باعفت و دنبال زندگی خودتان هستید و پشت سر شما راه نیفتند. اگر بخواهیم خیلی ساده آیه
را ترجمه کنيم، کاری نکنید که عده‌ای مریض پشت سر شما در کوچه و خیابان راه بیفتند که آزار ببینید. این حجاب را قرار دادیم تا شما آزار و اذیت نبینید». روحانی در ادامه گفت: «تمام حجاب در قرآن را نگاه می‌کنید، حمایت از زن است. ما طوری درست کردیم که این حجاب چماق بر سر زن است. این‌گونه نیست. ما درست تبیین نمی‌کنیم. بعد هم مگر از دیدگاه اسلام، با شرایط و اخلاقی که اسلام مقرر کرده، کاری که زن می‌تواند انجام دهد، چرا نباید انجام دهد. در برخی کارها، مردها بهتر و برخی زنان بهتر می‌توانند انجام دهند. از برخی جهات زن‌ها سلامت بهتری از مردها دارند. از چند وزرای قدیمی سؤال کردم همه این را می‌گویند که در وزارتخانه ما اصلا زنی که فساد مالی داشته باشد، نداشته‌ایم». او افزود: «در این جهان شبکه‌ای، ممکن است در اینترنت و ارتباط مردم با نرم‌افزارهای مختلف، حرف مفید یا مضر، یا راست و دروغ باشد. از این فضا هم گاهی افراطی و گاهی هم تفریطی استفاده می‌شود. عده‌ای فکر می‌کنند در این فضا باید هر کاری کنند و هر شایعه، دروغ، تهمت و استهزایی را برای منافع شخصی، گروهی، حزبی یا هرچه می‌خواهد باشد، نشر بدهند. به‌هرحال یک تعهدات اخلاقی،
وجدانی، انسانی و اسلامی را که همه داریم. باید درست از این ابزار و وسایل استفاده کنیم. یک موبایل دست طرف می‌دهی، می‌گویی در این پیام‌رسان وارد شو، در این پیام‌رسان وارد نشو. این یکی بهشت است، این یکی جهنم است. خود ما تحریکش می‌کنیم، خود ما وادارش می‌کنیم که برود ببیند چیست که این‌همه نه می‌گویند. فیلتر شد، فیلترشکن را چه کار می‌کنی؟ با آن فیلترشکن مبارزه کردی، فیلترشکن بعدی آمد، چه کار می‌کنی؟ اگر روزانه فیلترشکن آمد، چه کار می‌کنی؟ اصلا تمام زندگی همین می‌شود». رئیسجمهوری گفت: «نتیجه چه شد، بعد از یک سال؟ همه ضرر کردیم. اول بچه‌ها و نوجوان‌ها و جوانان‌مان ضرر کردند. اصلا جوان‌های ما در این فضاها نمی‌رفتند. چارچوبی داشت؛ این‌طور نبود که در آن پیام‌رسان هر چیزی باشد. متأسفانه همه چارچوب‌ها شکست، با یک تدبیر نادرست و غلط. امروز فکر می‌کنم برای ما روشن شده است که راه‌حل این نیست. نه راه‌حل افراطی‌گری است که از این فضا استفاده کنیم و علیه آبروی مردم حرف‌های غیرواقعی بزنیم و راهش هم این نیست که آن را به‌طور کامل ببندیم. ما باید سواد رسانه‌ای و دیجیتالی نوجوانان و جوانان را بالا ببریم. اگر این جناح و آن جناح و
این دسته و آن دسته یک رادیو و تلویزیون داشتند، نصف حرف‌هایشان را آنجا می‌زدند. رسمی هم حرف می‌زدند، نه غیررسمی. با شناسنامه هم حرف می‌زدند و معلوم بود چه‌کسی است و طرفدار کدام حزب است؛ اما در فضای مجازی، اصلا معلوم نیست چه‌کسی است و از کجا آمده که این حرف‌ها را می‌زند». او عنوان کرد: «پس اولین قدم این فضای مجازی، این است که زیربنای بسیاری از حرکت‌ها و تحولات اقتصادی و توسعه است. توانمندساز است. دوم اینکه ایجاد عدالت می‌کند و در سراسر کشور یک عدالت اقتصادی و اجتماعی به وجود می‌آورد. سومین اثر آن، شفافیت و مبارزه با فساد است. رسانه، فضای مجازی و کتاب باید کار خودش را انجام دهد. اینها نمی‌توانند جایگزین هم بشوند. جایی هست که کتاب جایگاه دارد، جایی است که سی‌دی جایگاه دارد، جایی است که سینما یا تئاتر جایگاه دارد و جایی هم جای فضای مجازی است و جای همه اینها باید مشخص باشد تا بتوانیم از همه فناوری‌ها به‌خوبی استفاده کنیم». رئیسجمهوری گفت: «ما نمی‌توانیم با خواست عمومی مردم مبارزه کنیم؛ نه درست است، نه مشروع و نه قانونی و شرعی. با خواست مردم که نمی‌توانیم مبارزه کنیم. این‌طور نیست که ما اختیار داشته باشیم.
خداوند به پیامبرش می‌گوید: و ما انت علیهم بوکیل؛ تو وکیل مردم نیستی، تو چه کار به کار مردم داری؟ و ما علی الرسول الا البلاغ؛ تو باید پیام را برسانی، مردم یا گوش می‌کنند و هدایت می‌شوند یا گوش نمی‌کنند؛ خودشان می‌دانند. مردم باید انتخاب کنند. اگر انتخاب نکنند که دین نمی‌شود. دین بدون انتخاب امکان‌پذیر نیست. با تحمیل که دین درست نمی‌شود؛ لا اکراه فی‌الدین. اساس دین باید با فهم، درک، پذیرش و قبول باشد. بقیه مسائل هم این‌گونه است. طرف باید تفهیم بشود و بفهمد و ارزش کار را بداند، خودش دنبال می‌کند. نیاز نیست ما به مردم فشار بیاوریم».