ديپلماسي خواستگاري
احمد غلامی . سردبیر
با اينكه برخي از نظريه‌هاي سياست بين‌الملل با گسترش فضاي رسانه‌اي، اطلاعات و ارتباطات بر كاهش اثرگذاری نقش مرزها و جغرافيا در كشورها تأكيد دارند، اما روند دگرگوني‌ها در خاورميانه نشان مي‌دهد نظريه ژئواستراتژيك هنوز در سرنوشت كشورها از جايگاه مهمي برخوردار است. ايران 15 همسايه در مرزهاي آبي و خاكي با مردماني متفاوت و با توانايي‌هايي ناهمسان دارد. همسايگاني كه خواسته يا ناخواسته روابط با آنان گاه دوستانه يا خصمانه مي‌شود. مصداق عيني اين كشورها پاكستان و افغانستان است. خاصه پاكستان كه با حدود هزار كيلومتر مرز مشترک خاكي نقش تعيين‌كننده‌اي در امنيت داخلي ايران دارد. با بررسي عناصر چهارگانه ژئواستراتژيك جايگاه پاكستان تا حدودي قابل تبيين است. عناصري مانند سرزمين و فرهنگ، سياست، امنيت و اقتصاد. جغرافيا و مرزهاي مشترك را در ژئواستراتژي نبايد ناديده گرفت. جغرافيا یا به يك معنا هم‌جواري سرزمين‌ها یکی از عوامل مهم پيونددهنده و همچنين از موانع صلح و آشتي است. به تعبير كِنِت والتس، هرجا كه مردمي شبيه به يكديگر با مرزهای جغرافيايي مشترك وجود دارند، اصطكاك در آنجا بیشتر است و اين تماس‌ها عاملي است براي خشونت. اگر به تاريخ درگيري‌هاي مرزي ايران و پاكستان رجوع كنيم، به صحت مدعاي والتس پي خواهيم برد. برخورد انتحاري ماشين يك راننده پاكستاني با ماشين نيروهاي سپاه پاسداران در جاده خاش و زاهدان كه موجب شهادت 27 نفر از نيروهاي نظامي شد، يكي از ده‌ها عمليات تروريستي عليه ايران است. حکومت ايران شناخت دقيقي از موقعيت خاورمیانه دارد و تاكنون با برخوردهاي مناسب موازنه قدرت را حفظ کرده است. پاكستان، كشوري است با دولتي ورشكسته يا به تعبيري دولتي فرومانده. دولت‌هاي ورشكسته دولت‌هایی هستند كه ويژگي آنها نابساماني سياسي اقتصادي است. این کشورها از تنظيم و اجراي برنامه‌هاي بلندمدت و آينده‌نگرانه عاجزند. ناتواني اين دولت‌ها در رفع تنگناهاي اقتصادي و بحران‌هاي اجتماعي سبب شده حداكثر تلاش آنها حفظ وضعيت موجود يا مديريت بحران باشد. دولت‌هاي ورشکسته روزمره‌اند و در برابر بحران‌های خارجی صبر و تحمل ندارند و به‌سرعت دست به واكنش مي‌زنند. ايران با آگاهي از اين وضعيت همواره در مواجهه با اين دولت‌ها صبوري پيشه كرده است. شرايط بسامان كشورهايی مانند ايران اقتضا مي‌كند به برنامه‌هاي بلندمدت خود فكر كنند؛ كاري كه تاكنون در مقابله با پاكستان صورت گرفته است. پاكستان كشوري است كه از يك‌سو با هند و از سوي ديگر با افغانستان در تضاد و تخاصم است. فشار نامتعارف به پاكستان موجب مي‌شود اين كشور كاملا به سمت آمريكا و عربستان برود و به سيطره آنان درآيد. افزايش فشار بر رؤساي پاكستان آنان را ناگزير مي‌کند با هر دولتي وارد معامله شوند. «ليتونف» در دهه 1930 گفت شوروي براي ارتقاي امنيت خود در اين جهان پرآشوب با هر دولتي همكاري خواهد كرد؛ حتي با آلمان هيتلري. به تعبيري دولت‌ها براي فرار از جهنم شكست نظامي حتي با خود شيطان هم متحد خواهند شد. از سوي ديگر پاكستان با سوءاستفاده از شرايط خود و منطقه و نیز با آگاهي از خصومت عربستان و آمريكا با ايران درصدد باج‌گیري است و نقش كودك شرور را بازي مي‌كند.
از اين منظر شايد برخوردهاي تلافي‌جويانه به‌موقع و قاطع در سركوب گروه‌هاي افراطي مستقر در پاكستان در مهار خشونت‌ها بي‌تأثير نباشد. حضور حدود 50 گروه تروريستي در پاكستان، نشانه ابتلای این کشور به بيماري خشونت و جنون است. اما دولت پاكستان به اين بيماري خو گرفته و اكثر مواقع از آن بهره‌برداري سياسي مي‌كند. شايد به نوعي امنيت ملي پاكستان در حيات اين گروه‌هاي تروريستي باشد. هميشه درست‌ترين سياست، نتيجه مطلوب نخواهد داشت؛ گاه سياستي كارايي دارد كه منجر به پيروزي شود. پاكستان در اين موقعيت است.
دومين عنصر ژئواستراتژيك «سياست» است. سیاست یعنی تفكرات راهبردي كه با دانش سياسي تلفيق مي‌شود. دو كشور همجوار، از تلفيق سياست‌هاي راهبردي با دانش سياسي، به منافع راهبردي بلندمدت در رابطه با طرف مقابل دست پيدا می‌كنند.
سومين عنصر ژئواستراتژيك «امنيت» است. كشورهاي همجوار در كنار رقابت‌ها و تنش‌ها، انگيزه بالايي براي برقراري امنيت دارند. رابطه پاكستان با ايران نيز از اين قاعده مستثنا نيست. پاكستان به دليل مرزهاي مشترك طولاني با افغانستان به دنبال دستيابي به عمق استراتژيك در اين كشور است. اما ايران را به لحاظ ژئواستراتژيك و به‌عنوان همسايه امن و یک شريك راهبردي برگزيده است. پاكستان تلاش مي‌كند از طرف ديگر روابط خود را با آمريكا حفظ کند و همچنین از مزاياي همكاري‌هاي نه‌چندان منظم با ايران سود ببرد. پايداري دوستي با ایران امنيت مرزهاي پاكستان را تضمين مي‌كند و این کشور با خيالي آسوده به خصومت با هند، دشمن ديرينه خود ادامه داده و از هر فرصتي برای نفوذ در افغانستان استفاده مي‌كند. پرخطرترين رابطه پاكستان، رابطه با عربستان است. كشوري كه به لحاظ سياسي نفوذ فراوانی در پاکستان دارد. عربستان تاكنون در مقاطع بسياري به اين كشور فقرزده ياري رسانده است. كمك‌هايي كه محض رضاي خدا نيست. پاكستان كشوري است با آموزه ديني كه سني‌ها در آنجا دست بالا را دارند. در این میان گروه‌هاي تروريستي‌ای كه از سوی عربستان حمايت مي‌شوند، خطر بالقوه‌اي براي
ايران و افغانستان هستند. عربستان مي‌خواهد پاكستان را همچون بمبي بزرگ در اختيار داشته باشد؛ بمبي كه ضامنش در رياض است. ايران با آگاهي بر اين نكته، از ابتداي پيروزي انقلاب درصدد بوده تا با پاكستان روابطي تجاري برقرار كند. با اين باور كه «روابط اقتصادي» به‌عنوان چهارمين عنصر ژئواستراتژيك، امنيت ايران را بيش از پيش تضمين كند. اگرچه اين تلاش‌ها چندان دستاوري نداشته، اما خالي از فايده هم نبوده است. ژئوپلیتيك و ژئواستراتژيك باید دو كشور همجوار را به سمت حوزه‌هاي ژئواكونوميك سوق دهد. اما قدرت‌هاي فرامنطقه‌اي خاصه آمريكا نگذاشته‌اند تاكنون اين خواسته محقق شود. طرفه آنكه عربستان نيز دست به كار شده و چون خواستگاري قديمي پا به ميدان گذاشته تا با هدیه‌ای 20 میلیارد دلاری به پاكستان گوشزد كند که اگر قرار است به پيوند تازه‌اي تن دهد، ولیعهد عربستان بر ديگر رقبا فضل تقدم دارد. بايد سفرهاي اخير محمد بن‌سلمان به چین و دیگر کشورها را نوعي تداوم تدريجي ديپلماسي خواستگاري ناميد. بن‌سلمان در اين سفرها بيش از آنكه در پي احصاي منافع عربستان باشد، در پی تحریک كشورها عليه ايران است.
سياست‌هاي منطقه‌اي تابع سياست‌هاي داخلي است و برعكس. در اين شرايط استفاده جناح‌هاي سياسي از حوادث منطقه‌اي مي‌تواند نتايج خسارت‌باری براي ایران داشته باشد. استفاده از سياست‌هاي منطقه‌اي براي برتري‌هاي سياسي و جناحي کاری خطا است. کاری كه برخی كشورهاي در حال توسعه از آن استفاده و امنيت ملي را دستاويز منافع فردي و حزبي خود می‌کنند. الزاما فقط آن كه از بيرون سنگ پرت مي‌كند، دشمن نيست. آن كه از سر جهل سنگ بر سينه مي‌كوبد، دشمن‌تر است.
براي نوشتن اين يادداشت از مقالات «تحليل ژئواستراتژيكي روابط ايران با پاكستان با تأكيد بر عامل امنيتي» دكتر محمدجعفر جوادی‌ارجمند، آرش بیدالله‌خاني و پيمان رضايي از فصلنامه مطالعات شبه‌قاره سيستان‌وبلوچستان؛ «تحليل درباره ماهيت روابط ايران و پاكستان» رضا سيمبر، سعيد ميرترابي، محمدباقر علي‌تبار فيروزجايي از فصلنامه مطالعات سياسي جهان اسلام استفاده شده است.
با اينكه برخي از نظريه‌هاي سياست بين‌الملل با گسترش فضاي رسانه‌اي، اطلاعات و ارتباطات بر كاهش اثرگذاری نقش مرزها و جغرافيا در كشورها تأكيد دارند، اما روند دگرگوني‌ها در خاورميانه نشان مي‌دهد نظريه ژئواستراتژيك هنوز در سرنوشت كشورها از جايگاه مهمي برخوردار است. ايران 15 همسايه در مرزهاي آبي و خاكي با مردماني متفاوت و با توانايي‌هايي ناهمسان دارد. همسايگاني كه خواسته يا ناخواسته روابط با آنان گاه دوستانه يا خصمانه مي‌شود. مصداق عيني اين كشورها پاكستان و افغانستان است. خاصه پاكستان كه با حدود هزار كيلومتر مرز مشترک خاكي نقش تعيين‌كننده‌اي در امنيت داخلي ايران دارد. با بررسي عناصر چهارگانه ژئواستراتژيك جايگاه پاكستان تا حدودي قابل تبيين است. عناصري مانند سرزمين و فرهنگ، سياست، امنيت و اقتصاد. جغرافيا و مرزهاي مشترك را در ژئواستراتژي نبايد ناديده گرفت. جغرافيا یا به يك معنا هم‌جواري سرزمين‌ها یکی از عوامل مهم پيونددهنده و همچنين از موانع صلح و آشتي است. به تعبير كِنِت والتس، هرجا كه مردمي شبيه به يكديگر با مرزهای جغرافيايي مشترك وجود دارند، اصطكاك در آنجا بیشتر است و اين تماس‌ها عاملي است براي خشونت. اگر به تاريخ درگيري‌هاي مرزي ايران و پاكستان رجوع كنيم، به صحت مدعاي والتس پي خواهيم برد. برخورد انتحاري ماشين يك راننده پاكستاني با ماشين نيروهاي سپاه پاسداران در جاده خاش و زاهدان كه موجب شهادت 27 نفر از نيروهاي نظامي شد، يكي از ده‌ها عمليات تروريستي عليه ايران است. حکومت ايران شناخت دقيقي از موقعيت خاورمیانه دارد و تاكنون با برخوردهاي مناسب موازنه قدرت را حفظ کرده است. پاكستان، كشوري است با دولتي ورشكسته يا به تعبيري دولتي فرومانده. دولت‌هاي ورشكسته دولت‌هایی هستند كه ويژگي آنها نابساماني سياسي اقتصادي است. این کشورها از تنظيم و اجراي برنامه‌هاي بلندمدت و آينده‌نگرانه عاجزند. ناتواني اين دولت‌ها در رفع تنگناهاي اقتصادي و بحران‌هاي اجتماعي سبب شده حداكثر تلاش آنها حفظ وضعيت موجود يا مديريت بحران باشد. دولت‌هاي ورشکسته روزمره‌اند و در برابر بحران‌های خارجی صبر و تحمل ندارند و به‌سرعت دست به واكنش مي‌زنند. ايران با آگاهي از اين وضعيت همواره در مواجهه با اين دولت‌ها صبوري پيشه كرده است. شرايط بسامان كشورهايی مانند ايران اقتضا مي‌كند به برنامه‌هاي بلندمدت خود فكر كنند؛ كاري كه تاكنون در مقابله با پاكستان صورت گرفته است. پاكستان كشوري است كه از يك‌سو با هند و از سوي ديگر با افغانستان در تضاد و تخاصم است. فشار نامتعارف به پاكستان موجب مي‌شود اين كشور كاملا به سمت آمريكا و عربستان برود و به سيطره آنان درآيد. افزايش فشار بر رؤساي پاكستان آنان را ناگزير مي‌کند با هر دولتي وارد معامله شوند. «ليتونف» در دهه 1930 گفت شوروي براي ارتقاي امنيت خود در اين جهان پرآشوب با هر دولتي همكاري خواهد كرد؛ حتي با آلمان هيتلري. به تعبيري دولت‌ها براي فرار از جهنم شكست نظامي حتي با خود شيطان هم متحد خواهند شد. از سوي ديگر پاكستان با سوءاستفاده از شرايط خود و منطقه و نیز با آگاهي از خصومت عربستان و آمريكا با ايران درصدد باج‌گیري است و نقش كودك شرور را بازي مي‌كند.
از اين منظر شايد برخوردهاي تلافي‌جويانه به‌موقع و قاطع در سركوب گروه‌هاي افراطي مستقر در پاكستان در مهار خشونت‌ها بي‌تأثير نباشد. حضور حدود 50 گروه تروريستي در پاكستان، نشانه ابتلای این کشور به بيماري خشونت و جنون است. اما دولت پاكستان به اين بيماري خو گرفته و اكثر مواقع از آن بهره‌برداري سياسي مي‌كند. شايد به نوعي امنيت ملي پاكستان در حيات اين گروه‌هاي تروريستي باشد. هميشه درست‌ترين سياست، نتيجه مطلوب نخواهد داشت؛ گاه سياستي كارايي دارد كه منجر به پيروزي شود. پاكستان در اين موقعيت است.
دومين عنصر ژئواستراتژيك «سياست» است. سیاست یعنی تفكرات راهبردي كه با دانش سياسي تلفيق مي‌شود. دو كشور همجوار، از تلفيق سياست‌هاي راهبردي با دانش سياسي، به منافع راهبردي بلندمدت در رابطه با طرف مقابل دست پيدا می‌كنند.
سومين عنصر ژئواستراتژيك «امنيت» است. كشورهاي همجوار در كنار رقابت‌ها و تنش‌ها، انگيزه بالايي براي برقراري امنيت دارند. رابطه پاكستان با ايران نيز از اين قاعده مستثنا نيست. پاكستان به دليل مرزهاي مشترك طولاني با افغانستان به دنبال دستيابي به عمق استراتژيك در اين كشور است. اما ايران را به لحاظ ژئواستراتژيك و به‌عنوان همسايه امن و یک شريك راهبردي برگزيده است. پاكستان تلاش مي‌كند از طرف ديگر روابط خود را با آمريكا حفظ کند و همچنین از مزاياي همكاري‌هاي نه‌چندان منظم با ايران سود ببرد. پايداري دوستي با ایران امنيت مرزهاي پاكستان را تضمين مي‌كند و این کشور با خيالي آسوده به خصومت با هند، دشمن ديرينه خود ادامه داده و از هر فرصتي برای نفوذ در افغانستان استفاده مي‌كند. پرخطرترين رابطه پاكستان، رابطه با عربستان است. كشوري كه به لحاظ سياسي نفوذ فراوانی در پاکستان دارد. عربستان تاكنون در مقاطع بسياري به اين كشور فقرزده ياري رسانده است. كمك‌هايي كه محض رضاي خدا نيست. پاكستان كشوري است با آموزه ديني كه سني‌ها در آنجا دست بالا را دارند. در این میان گروه‌هاي تروريستي‌ای كه از سوی عربستان حمايت مي‌شوند، خطر بالقوه‌اي براي
ايران و افغانستان هستند. عربستان مي‌خواهد پاكستان را همچون بمبي بزرگ در اختيار داشته باشد؛ بمبي كه ضامنش در رياض است. ايران با آگاهي بر اين نكته، از ابتداي پيروزي انقلاب درصدد بوده تا با پاكستان روابطي تجاري برقرار كند. با اين باور كه «روابط اقتصادي» به‌عنوان چهارمين عنصر ژئواستراتژيك، امنيت ايران را بيش از پيش تضمين كند. اگرچه اين تلاش‌ها چندان دستاوري نداشته، اما خالي از فايده هم نبوده است. ژئوپلیتيك و ژئواستراتژيك باید دو كشور همجوار را به سمت حوزه‌هاي ژئواكونوميك سوق دهد. اما قدرت‌هاي فرامنطقه‌اي خاصه آمريكا نگذاشته‌اند تاكنون اين خواسته محقق شود. طرفه آنكه عربستان نيز دست به كار شده و چون خواستگاري قديمي پا به ميدان گذاشته تا با هدیه‌ای 20 میلیارد دلاری به پاكستان گوشزد كند که اگر قرار است به پيوند تازه‌اي تن دهد، ولیعهد عربستان بر ديگر رقبا فضل تقدم دارد. بايد سفرهاي اخير محمد بن‌سلمان به چین و دیگر کشورها را نوعي تداوم تدريجي ديپلماسي خواستگاري ناميد. بن‌سلمان در اين سفرها بيش از آنكه در پي احصاي منافع عربستان باشد، در پی تحریک كشورها عليه ايران است.
سياست‌هاي منطقه‌اي تابع سياست‌هاي داخلي است و برعكس. در اين شرايط استفاده جناح‌هاي سياسي از حوادث منطقه‌اي مي‌تواند نتايج خسارت‌باری براي ایران داشته باشد. استفاده از سياست‌هاي منطقه‌اي براي برتري‌هاي سياسي و جناحي کاری خطا است. کاری كه برخی كشورهاي در حال توسعه از آن استفاده و امنيت ملي را دستاويز منافع فردي و حزبي خود می‌کنند. الزاما فقط آن كه از بيرون سنگ پرت مي‌كند، دشمن نيست. آن كه از سر جهل سنگ بر سينه مي‌كوبد، دشمن‌تر است.
براي نوشتن اين يادداشت از مقالات «تحليل ژئواستراتژيكي روابط ايران با پاكستان با تأكيد بر عامل امنيتي» دكتر محمدجعفر جوادی‌ارجمند، آرش بیدالله‌خاني و پيمان رضايي از فصلنامه مطالعات شبه‌قاره سيستان‌وبلوچستان؛ «تحليل درباره ماهيت روابط ايران و پاكستان» رضا سيمبر، سعيد ميرترابي، محمدباقر علي‌تبار فيروزجايي از فصلنامه مطالعات سياسي جهان اسلام استفاده شده است.