تنوع زیستی، غذای ما، سلامت ما
بهزاد قرهیاضی. رئیس انجمن ایمنی زیستي
کنوانسیون تنوع زیستی، روز اول خرداد هر سال را به عنوان روز جهانی تنوع زیستی معرفی و شعاری را برای آن انتخاب میکند. شعار امسال این روز به نقش و اهمیت تنوع زیستی در تأمین غذا و سلامت اختصاص یافته است. کشور ما که یکی از مراکز اصلی تنوع زیستی محسوب میشود، از جنبه تنوع درونگونهای بهویژه در گونههای مرتبط با غذا و کشاورزی از اهمیت فوقالعادهای برخوردار است. تنوع زیستی به مفهوم تفاوتهای موجود در جهان زنده است. تنوع زیستی در سطوح مختلف اکوسیستم، فرد و ژن میتواند مصداق داشته باشد.
اصولا تنوع زیستی یا وجود فرمهای مختلف از یک گونه، یکی از سه رکن اصلی منابع پایه تولید در جهان (آب، خاک و تنوع زیستی) ارزیابی میشود. همانگونه که حیات بدون آب قابل تصور نیست، برای اهل فن محرز است که حیات بدون تنوع نیز بقا و دوام نخواهد داشت. ریشه پیدایش در تنوع و تفاوتهای بین رنگ و نژاد و نقش و نگار گیاهان، جانوران و حتی انسان در واقع در تفاوت بین ردیفهای نوکلئوتیدی عامل فیزیکی وراثت یعنی مولکول دیانای نهفته است. ممکن است این پرسش مطرح شود که علت بروز این تفاوتها چیست. پاسخ در مکانیسم همانندسازی موجودات در سطح زیرسلولی نهفته است. خالق هستی از یکسو با تدبیر «اصل دقت» در همانندسازی استمرار نسلها و حفاظت گونهها و از سوی دیگر، با تدبیر «اصل اشتباه» پدیدآوری فرمهای متفاوت زیستی را تضمین کرده است. اگر اشتباهی در نسخهبرداری از عوامل وراثت رخ نمیداد، همه همشکل میبودند و با کوچکترین تغییر محیطی نامساعد همه نابود میشدند. اما این خطای مطلوب میتواند عامل دیگری هم داشته باشد و آن هم محیط زیست است. پدیدهها و عوامل محیطی مانند نور، خشکی، شوری و آلایندهها میتوانند موجب افزایش اشتباه شوند. در واقع هر
نوع تغییری در محیط زیست میتواند موجب پیدایش فرمهای جدیدی شود؛ فرمهایی که میتوانند موجب افزایش، کاهش یا حتی نابودی تنوعزیستی شوند. در این میان، بشر هم به عنوان عامل سوم، به ایجاد تنوع تسریع بخشیده است. در واقع علم بهنژادی را میتوان در دو واژه تعریف کرد: «تنوع و انتخاب». انتخابی که بهنژادگران انجام میدهند یا از میان تنوع موجود در طبیعت است یا تنوعی است که بشر با رمزگشایی از دیانای به ایجاد آن اهتمام ورزیده است.
بشر با اقدامات نابخردانه خود از جمله تغییر مسیر رودخانهها، جنگلتراشی و برداشت بیرویه از منابع ملی، چرای بیش از حد از مراتع و ایجاد شهرها و مستحدثات، تنوعزیستی را کاهش داده و بر اساس گزارش سال 2019 میلادی کنوانسیون تنوع زیستی گونههای منقرضشده یا در حال انقراض را به یک میلیون گونه افزایش داده است. اما دانش تجمعی بشر در هزارههای اخیر و توسعه فناوریهای جدید توانسته است تنوع ارزشمند دیگری را برای بشر به ارمغان بیاورد. آنچه امروز در سبد غذایی مردم جهان قرار دارد، از گوشت سفید و قرمز گرفته تا ذرت، سویا و گندم، از سیب، موز و هندوانه گرفته تا ماکارونی، پنبه و هویج بدون استثنا اصلاحشده و تغیيریافته ژنتیک هستند. اجداد طبیعی و وحشی هویج ریشه قابل خوردن نداشتند. موز وحشی پر از هسته است و غیرقابل خوردن؛ گندم طبیعی محصول کمی دارد و در نهایت بسیاری از محصولات طبیعی دارای سموم و آلکالوئیدها و ترکیبات نامناسبی هستند. دانشمندان با استفاده از علم ژنتیک توانستهاند این معایب را برطرف کنند و بر محاسن محصولات غذایی بیفزایند. برای ایجاد این نوع تنوع، بهنژادگران از روشهای مختلفی از جمله تلاقی درونگونهای و تلاقیهای
بینگونهای استفاده میکنند. اخیرا روشهای جدیدتری ابداع شدهاند که استفاده از فناوری هستهای برای ایجاد متعمدانه جهش یکی از آنهاست. گندم ماکارونی که امروز در سفره غذایی ما قرار دارد، حاصل استفاده از فناوری هستهای است و پیش از آن در طبیعت وجود نداشت. مهندسی ژنتیک و ویرایش ژنومی در حال حاضر عالیترین سطوح ایجاد تنوع زیستی را برای بشر فراهم کردهاند. با این روشها هم بر کیفیت غذا افزوده شده و هم بر کمیت آن و هم سلامت آن تضمین میشود. با تسلط بشر بر شناسایی ژنها، استخراج آنها و بهبود ویژگیهای فراوردههای ژن، امروز صنعت تولید دارو و مواد باارزش پزشکی در نقطه عطف تحول ساختاری قرار گرفته است. آن گیاهی که تا دیروز «هرز» نامیده میشد، در سایه فناوری مهندسی ژنتیک و تراریخته امروز به امیدی برای نجات هزاران بیمار چشمانتظار تلاش پژوهشگران تبدیل شده است.
روز جهانی تنوع زیستی را بهانهای برای قدرشناسی از محیطبانان، دوستداران و فعالان محیط زیست، دانشمندان و پژوهشگران عرصههای زیستی از جمله بهنژادگران و مهندسان ژنتیک قرار دهیم و با آنان مهربانتر باشیم؛ چراکه آنها بیدارند وقتی که ما خوابیم.
کنوانسیون تنوع زیستی، روز اول خرداد هر سال را به عنوان روز جهانی تنوع زیستی معرفی و شعاری را برای آن انتخاب میکند. شعار امسال این روز به نقش و اهمیت تنوع زیستی در تأمین غذا و سلامت اختصاص یافته است. کشور ما که یکی از مراکز اصلی تنوع زیستی محسوب میشود، از جنبه تنوع درونگونهای بهویژه در گونههای مرتبط با غذا و کشاورزی از اهمیت فوقالعادهای برخوردار است. تنوع زیستی به مفهوم تفاوتهای موجود در جهان زنده است. تنوع زیستی در سطوح مختلف اکوسیستم، فرد و ژن میتواند مصداق داشته باشد.
اصولا تنوع زیستی یا وجود فرمهای مختلف از یک گونه، یکی از سه رکن اصلی منابع پایه تولید در جهان (آب، خاک و تنوع زیستی) ارزیابی میشود. همانگونه که حیات بدون آب قابل تصور نیست، برای اهل فن محرز است که حیات بدون تنوع نیز بقا و دوام نخواهد داشت. ریشه پیدایش در تنوع و تفاوتهای بین رنگ و نژاد و نقش و نگار گیاهان، جانوران و حتی انسان در واقع در تفاوت بین ردیفهای نوکلئوتیدی عامل فیزیکی وراثت یعنی مولکول دیانای نهفته است. ممکن است این پرسش مطرح شود که علت بروز این تفاوتها چیست. پاسخ در مکانیسم همانندسازی موجودات در سطح زیرسلولی نهفته است. خالق هستی از یکسو با تدبیر «اصل دقت» در همانندسازی استمرار نسلها و حفاظت گونهها و از سوی دیگر، با تدبیر «اصل اشتباه» پدیدآوری فرمهای متفاوت زیستی را تضمین کرده است. اگر اشتباهی در نسخهبرداری از عوامل وراثت رخ نمیداد، همه همشکل میبودند و با کوچکترین تغییر محیطی نامساعد همه نابود میشدند. اما این خطای مطلوب میتواند عامل دیگری هم داشته باشد و آن هم محیط زیست است. پدیدهها و عوامل محیطی مانند نور، خشکی، شوری و آلایندهها میتوانند موجب افزایش اشتباه شوند. در واقع هر
نوع تغییری در محیط زیست میتواند موجب پیدایش فرمهای جدیدی شود؛ فرمهایی که میتوانند موجب افزایش، کاهش یا حتی نابودی تنوعزیستی شوند. در این میان، بشر هم به عنوان عامل سوم، به ایجاد تنوع تسریع بخشیده است. در واقع علم بهنژادی را میتوان در دو واژه تعریف کرد: «تنوع و انتخاب». انتخابی که بهنژادگران انجام میدهند یا از میان تنوع موجود در طبیعت است یا تنوعی است که بشر با رمزگشایی از دیانای به ایجاد آن اهتمام ورزیده است.
بشر با اقدامات نابخردانه خود از جمله تغییر مسیر رودخانهها، جنگلتراشی و برداشت بیرویه از منابع ملی، چرای بیش از حد از مراتع و ایجاد شهرها و مستحدثات، تنوعزیستی را کاهش داده و بر اساس گزارش سال 2019 میلادی کنوانسیون تنوع زیستی گونههای منقرضشده یا در حال انقراض را به یک میلیون گونه افزایش داده است. اما دانش تجمعی بشر در هزارههای اخیر و توسعه فناوریهای جدید توانسته است تنوع ارزشمند دیگری را برای بشر به ارمغان بیاورد. آنچه امروز در سبد غذایی مردم جهان قرار دارد، از گوشت سفید و قرمز گرفته تا ذرت، سویا و گندم، از سیب، موز و هندوانه گرفته تا ماکارونی، پنبه و هویج بدون استثنا اصلاحشده و تغیيریافته ژنتیک هستند. اجداد طبیعی و وحشی هویج ریشه قابل خوردن نداشتند. موز وحشی پر از هسته است و غیرقابل خوردن؛ گندم طبیعی محصول کمی دارد و در نهایت بسیاری از محصولات طبیعی دارای سموم و آلکالوئیدها و ترکیبات نامناسبی هستند. دانشمندان با استفاده از علم ژنتیک توانستهاند این معایب را برطرف کنند و بر محاسن محصولات غذایی بیفزایند. برای ایجاد این نوع تنوع، بهنژادگران از روشهای مختلفی از جمله تلاقی درونگونهای و تلاقیهای
بینگونهای استفاده میکنند. اخیرا روشهای جدیدتری ابداع شدهاند که استفاده از فناوری هستهای برای ایجاد متعمدانه جهش یکی از آنهاست. گندم ماکارونی که امروز در سفره غذایی ما قرار دارد، حاصل استفاده از فناوری هستهای است و پیش از آن در طبیعت وجود نداشت. مهندسی ژنتیک و ویرایش ژنومی در حال حاضر عالیترین سطوح ایجاد تنوع زیستی را برای بشر فراهم کردهاند. با این روشها هم بر کیفیت غذا افزوده شده و هم بر کمیت آن و هم سلامت آن تضمین میشود. با تسلط بشر بر شناسایی ژنها، استخراج آنها و بهبود ویژگیهای فراوردههای ژن، امروز صنعت تولید دارو و مواد باارزش پزشکی در نقطه عطف تحول ساختاری قرار گرفته است. آن گیاهی که تا دیروز «هرز» نامیده میشد، در سایه فناوری مهندسی ژنتیک و تراریخته امروز به امیدی برای نجات هزاران بیمار چشمانتظار تلاش پژوهشگران تبدیل شده است.
روز جهانی تنوع زیستی را بهانهای برای قدرشناسی از محیطبانان، دوستداران و فعالان محیط زیست، دانشمندان و پژوهشگران عرصههای زیستی از جمله بهنژادگران و مهندسان ژنتیک قرار دهیم و با آنان مهربانتر باشیم؛ چراکه آنها بیدارند وقتی که ما خوابیم.