منطقه فراموش‌شده
کامبیز لعل . کارشناس اقتصادی
مکران پهنه وسیعی از کشورمان ایران است که گستره آن از تنگه هرمز تا خلیج گواتر کشیده شده و البته ادامه آن تا پاکستان هم کشیده شده است. به عبارت دیگر، همه سواحل دریای عمان و اقیانوس هند، در ایران، در زمره سواحل مکران قرار دارد. به دلایلی مبهم، ولی با سابقه‌ای به بلندای تاریخ ایران‌زمین، اقوام مختلف و اجداد ما، به جز مواردی نادر، هیچ‌گاه نگاه به دریا نداشته‌اند و همواره توجه آنها، برای لشکرکشی، کشورگشایی، گسترش ارتباطات و کار و تولید، به خشکی بوده است. این مسئله به روزگار کنونی ما هم سرایت کرده است و حداقل در صد سال اخیر، نگاه قابل توجهی به این منطقه نداشته‌ایم. البته شرایط اقلیمی و آب و هوایی، فواصل طولانی میان سکونتگاه‌ها و سختی‌های ارتباطات دریایی در این وضعیت بی‌تأثیر نبوده است، ولی با توجه به ظرفیت‌های منطقه برای گسترش ارتباطات تجاری در سطح جهانی، بی‌توجهی به این منطقه در دهه‌های اخیر توجیه منطقی ندارد.
مردمان منطقه، مردمانی سخت‌کوش و صبور هستند که کمترین منفعتی از مواهب توسعه نداشته‌اند و بی‌توجهی‌ها به این منطقه و کمبود امکانات، حتی در بعضی موارد امکانات حداقلی برای زندگی، موجب فرار سرمایه و کوچ استعدادها به مناطق دیگر ایران، حتی خارج از کشور به‌ویژه سواحل جنوبی خلیج‌فارس شده است. وضعیت منطقه در دسترسی به برخی از خدمات ضروری ضعیف و در برخی موارد، بسیار تأسف‌بار است. به‌گونه‌ای که مردم منطقه برای دریافت خدمات درمانی به کراچی می‌روند. آنچه با مشاهده میدانی به‌خوبی می‌توان لمس کرد، این است که مردم منطقه، به نسبت سایر مناطق کشور امکانات کمتری برای زندگی معمولی و حتی ساده دارند.
به هر حال، شرایط موجود حتی موجب محرومیت آنها از سرمایه‌های درونی خودشان شده است. چابهار به عنوان نخستین شهر ساحلی ایران، منطقه آزاد شناخته شده است ولی هنوز فرودگاه ندارد، گاز ندارد، جاده‌های مناسب برای ترانزیت بار و مسافر ندارد، حتی در بعضی اوقات، آب هم ندارد؛ یعنی زیرساخت‌های لازم برای توسعه را هم ندارد. البته شرایط بقیه سکونتگاه‌های منطقه حتی بدتر است. این در حالی است که ظرفیت‌های چابهار برای اینکه به بارانداز آسیای میانه، افغانستان و حتی کشورهای حاشیه خلیج‌فارس تبدیل شود، بسیار رشک‌برانگیز است. مسیر چابهار به افغانستان و آسیای میانه، نزدیک‌ترین فاصله این مناطق به دریای آزاد است. این موضوع برای کشورهایی که سودای بازار این کشورها را در سر دارند، مزیت بالایی محسوب می‌شود. به همین علت هم هند به سرمایه‌گذاری در این بندر، حتی در شرایط تحریم‌های اقتصادی ایران، علاقه دارد. مذاکرات هند با آمریکا و استثناشدن سرمایه‌گذاری‌های هند در چابهار، نشان از اهمیت این شهر و راهبردی‌بودن آن دارد.
شاید بتوان چابهار را نقطه میانی منطقه مکران در نظر گرفت. با این فرض، فاصله چابهار با بندر بومبای (بمبئی) هند، مرکز تجارت مدرن در این کشور، از فاصله چابهار تا اصفهان که مرکز ایران است، کمتر است. از آن‌سو هم ارتباط دریایی با سواحل شرقی آفریقا می‌تواند منافع بلندمدتی برای ایران داشته باشد.
از سوی دیگر، پهنه وسیع سرزمینی که به چابهار متصل است، امکان انبار کالاها و ارائه خدمات انبارداری به اندازه همه کشورهای خاورمیانه را دارد. گسترش ظرفیت‌های چابهار می‌تواند نیاز نظام تجارت بین‌الملل و کشتی‌های پهن‌پیکر و اقیانوس‌پیما را به طی‌کردن مسیر دریایی دریای عمان و خلیج‌فارس تا امارات، قطر، کویت و عراق را برطرف کند. حتی در شبکه‌های مواصلاتی جدیدی که چین با عنوان راه‌های ابریشم جدید در حال طراحی، ساماندهی و ایجاد آن است، چابهار و منطقه مکران می‌توانند نقش مهمی داشته باشند. این موضوعی است که باید از سوی مقامات سیاسی کشور، در بالاترین سطح، پیگیری شود. ولی ارزش افزوده فراوانی را می‌تواند برای منطقه به همراه داشته باشد.
مجاورت با آب‌های اقیانوسی و دریای عمان می‌تواند عامل بسیار خوبی برای صنایع آب‌بر باشد. با وجود این، در آمایش ملی این قبیل صنایع را به شهرهای مرکزی و کم‌آب برده‌ایم. نقشه پراکنش جغرافیایی صنایع مختلف در کشور، فقر صنعتی منطقه مکران را به‌خوبی نشان می‌دهد. این درحالی است که بسیاری از صنایع با هدف بازارهای آفریقا و آسیای جنوبی و جنوب شرقی می‌تواند در این سواحل استقرار یابد.
به دلیل وضعیت اقلیمی و به شرط مدیریت بهینه منابع آبی، امکان کاشت میوه‌های گرمسیری در این منطقه فراهم است. همچنین امکان کاشت میوه‌های سردسیری را در فصل زمستان نیز دارد. با وجود این و بر اساس مشاهدات میدانی، به نظر می‌رسد از این ظرفیت‌ها در جهت به‌دست‌آوردن بالاترین ارزش افزوده استفاده نمی‌شود. شناسایی الگوی کشت مناسب منطقه و رعایت آن علاوه بر اینکه می‌تواند اشتغال قابل توجهی ایجاد کند، در مواردی می‌تواند درآمدهای مناسبی هم ایجاد کند. اما باید توجه داشت اگرچه مردم منطقه دریانوردان و صیادان قابلی هستند، ولی ممکن است سررشته‌ای در کشاورزی و دامداری نداشته باشند.
در بخش‌های ساحلی منطقه مکران امکان پرورش میگو و پرورش ماهی در قفس وجود دارد که با سرمایه‌گذاری‌های مناسب و بازاریابی‌های درست، هم می‌تواند اشتغال تولید کند و هم، ارزش افزوده اقتصادی برای منطقه به همراه داشته باشد. کسب و کارهایی از این دست، به اقتصاد خانوار در منطقه کمک شایانی می‌کند. همچنین می‌توان به امکان پرورش شتر در منطقه نیز اشاره کرد.
به این موارد می‌توان خدمات بندری و خدمات پشتیبانی و فنی به کشتی‌ها را هم اضافه کرد. به دلیل مجاورت با اقیانوس هند، امکان ارائه بسیاری از خدمات دریایی و ساحل-دریا در منطقه وجود دارد؛ از جمله می‌توان به تأمین سوخت و مواد غذایی کشتی‌ها و لنج‌ها و همچنین ارائه خدمات فنی و مهندسی به این شناورها در پهنه اقیانوس هند اشاره کرد. همچنین امکان برون‌سپاری برخی از خدمات دریایی از سوی هند به این مناطق وجود دارد.
یکی از مهم‌ترین ظرفیت‌های مکران برای توسعه منطقه که حتی می‌تواند سرریز قابل توجهی برای کل کشور هم داشته باشد، ظرفیت‌های گردشگری مکران است. این منطقه چشم‌اندازی بی‌نظیر و بی‌بدیلی از کویر و تقابل کویر با دریا، سواحل شنی وسیع، بکر و کم‌عمق، کوه‌های مینیاتوری یا مریخی، خلیج‌های صورتی‌رنگ و جنگل‌های حرا دارد که در کنار امکان ایجاد ورزش‌ها و تفریحات آبی می‌تواند مرکز توجه و جلب گردشگران از سراسر دنیا باشد. در کنار این مزیت‌ها، دسترسی به مناطق سردسیر در کشور و امکان بهره‌مندی از تفریحات زمستانی مانند اسکی، می‌تواند بسته مناسبی برای هر سفر تفریحی باشد. برندسازی در زمینه گردشگری برای منطقه و خدماتی که به گردشگران ارائه می‌شود، می‌تواند جایگزین خوبی برای وابستگی به درآمدهای نفتی باشد. در این زمینه حتی امکان برقراری مسیرهای تفریحی دریایی، برای علاقه‌مندان به گردشگری طبیعت، از منطقه مکران تا جزایر خلیج‌فارس و بوشهر و منطقه اروند وجود دارد.
به هر حال، آنچه مهم است، این است که تاکنون، توجه به دریا در برنامه‌ریزی توسعه و فرایند توسعه، در ایران، مغفول بوده و وابستگی به نفت و توجه‌نداشتن به اصول آمایش سرزمینی، موجب برخی بن‌بست‌ها در مسیر توسعه ملی شده است. بنابراین به نظر می‌رسد توجه به منطقه مکران می‌تواند گره‌گشای برخی از این مشکلات باشد. این مهم به توجه جدی و سرمایه‌گذاری‌های گسترده نیاز دارد.
چراغی که از منطقه مکران روشن می‌شود، چراغی است که می‌تواند راه نوینی به سمت توسعه ملی را روشن کند. توسعه دریامحور و توجه به ارزش‌هایی که می‌تواند از طریق دریا ایجاد شود، راهکاری است که می‌تواند کشور را از وابستگی به نفت رهایی بخشد. برای آنکه نور این چراغ بتواند مسیر توسعه در کشور را روشن کند، به برنامه‌ریزی صحیح، توسعه زیرساخت‌ها و جذب سرمایه نیاز دارد که امید می‌رود با تأکیدات مقام معظم رهبری که به‌درستی، توجه خاصی به این منطقه دارند، این مهم حاصل شود.
مکران پهنه وسیعی از کشورمان ایران است که گستره آن از تنگه هرمز تا خلیج گواتر کشیده شده و البته ادامه آن تا پاکستان هم کشیده شده است. به عبارت دیگر، همه سواحل دریای عمان و اقیانوس هند، در ایران، در زمره سواحل مکران قرار دارد. به دلایلی مبهم، ولی با سابقه‌ای به بلندای تاریخ ایران‌زمین، اقوام مختلف و اجداد ما، به جز مواردی نادر، هیچ‌گاه نگاه به دریا نداشته‌اند و همواره توجه آنها، برای لشکرکشی، کشورگشایی، گسترش ارتباطات و کار و تولید، به خشکی بوده است. این مسئله به روزگار کنونی ما هم سرایت کرده است و حداقل در صد سال اخیر، نگاه قابل توجهی به این منطقه نداشته‌ایم. البته شرایط اقلیمی و آب و هوایی، فواصل طولانی میان سکونتگاه‌ها و سختی‌های ارتباطات دریایی در این وضعیت بی‌تأثیر نبوده است، ولی با توجه به ظرفیت‌های منطقه برای گسترش ارتباطات تجاری در سطح جهانی، بی‌توجهی به این منطقه در دهه‌های اخیر توجیه منطقی ندارد.
مردمان منطقه، مردمانی سخت‌کوش و صبور هستند که کمترین منفعتی از مواهب توسعه نداشته‌اند و بی‌توجهی‌ها به این منطقه و کمبود امکانات، حتی در بعضی موارد امکانات حداقلی برای زندگی، موجب فرار سرمایه و کوچ استعدادها به مناطق دیگر ایران، حتی خارج از کشور به‌ویژه سواحل جنوبی خلیج‌فارس شده است. وضعیت منطقه در دسترسی به برخی از خدمات ضروری ضعیف و در برخی موارد، بسیار تأسف‌بار است. به‌گونه‌ای که مردم منطقه برای دریافت خدمات درمانی به کراچی می‌روند. آنچه با مشاهده میدانی به‌خوبی می‌توان لمس کرد، این است که مردم منطقه، به نسبت سایر مناطق کشور امکانات کمتری برای زندگی معمولی و حتی ساده دارند.
به هر حال، شرایط موجود حتی موجب محرومیت آنها از سرمایه‌های درونی خودشان شده است. چابهار به عنوان نخستین شهر ساحلی ایران، منطقه آزاد شناخته شده است ولی هنوز فرودگاه ندارد، گاز ندارد، جاده‌های مناسب برای ترانزیت بار و مسافر ندارد، حتی در بعضی اوقات، آب هم ندارد؛ یعنی زیرساخت‌های لازم برای توسعه را هم ندارد. البته شرایط بقیه سکونتگاه‌های منطقه حتی بدتر است. این در حالی است که ظرفیت‌های چابهار برای اینکه به بارانداز آسیای میانه، افغانستان و حتی کشورهای حاشیه خلیج‌فارس تبدیل شود، بسیار رشک‌برانگیز است. مسیر چابهار به افغانستان و آسیای میانه، نزدیک‌ترین فاصله این مناطق به دریای آزاد است. این موضوع برای کشورهایی که سودای بازار این کشورها را در سر دارند، مزیت بالایی محسوب می‌شود. به همین علت هم هند به سرمایه‌گذاری در این بندر، حتی در شرایط تحریم‌های اقتصادی ایران، علاقه دارد. مذاکرات هند با آمریکا و استثناشدن سرمایه‌گذاری‌های هند در چابهار، نشان از اهمیت این شهر و راهبردی‌بودن آن دارد.
شاید بتوان چابهار را نقطه میانی منطقه مکران در نظر گرفت. با این فرض، فاصله چابهار با بندر بومبای (بمبئی) هند، مرکز تجارت مدرن در این کشور، از فاصله چابهار تا اصفهان که مرکز ایران است، کمتر است. از آن‌سو هم ارتباط دریایی با سواحل شرقی آفریقا می‌تواند منافع بلندمدتی برای ایران داشته باشد.
از سوی دیگر، پهنه وسیع سرزمینی که به چابهار متصل است، امکان انبار کالاها و ارائه خدمات انبارداری به اندازه همه کشورهای خاورمیانه را دارد. گسترش ظرفیت‌های چابهار می‌تواند نیاز نظام تجارت بین‌الملل و کشتی‌های پهن‌پیکر و اقیانوس‌پیما را به طی‌کردن مسیر دریایی دریای عمان و خلیج‌فارس تا امارات، قطر، کویت و عراق را برطرف کند. حتی در شبکه‌های مواصلاتی جدیدی که چین با عنوان راه‌های ابریشم جدید در حال طراحی، ساماندهی و ایجاد آن است، چابهار و منطقه مکران می‌توانند نقش مهمی داشته باشند. این موضوعی است که باید از سوی مقامات سیاسی کشور، در بالاترین سطح، پیگیری شود. ولی ارزش افزوده فراوانی را می‌تواند برای منطقه به همراه داشته باشد.
مجاورت با آب‌های اقیانوسی و دریای عمان می‌تواند عامل بسیار خوبی برای صنایع آب‌بر باشد. با وجود این، در آمایش ملی این قبیل صنایع را به شهرهای مرکزی و کم‌آب برده‌ایم. نقشه پراکنش جغرافیایی صنایع مختلف در کشور، فقر صنعتی منطقه مکران را به‌خوبی نشان می‌دهد. این درحالی است که بسیاری از صنایع با هدف بازارهای آفریقا و آسیای جنوبی و جنوب شرقی می‌تواند در این سواحل استقرار یابد.
به دلیل وضعیت اقلیمی و به شرط مدیریت بهینه منابع آبی، امکان کاشت میوه‌های گرمسیری در این منطقه فراهم است. همچنین امکان کاشت میوه‌های سردسیری را در فصل زمستان نیز دارد. با وجود این و بر اساس مشاهدات میدانی، به نظر می‌رسد از این ظرفیت‌ها در جهت به‌دست‌آوردن بالاترین ارزش افزوده استفاده نمی‌شود. شناسایی الگوی کشت مناسب منطقه و رعایت آن علاوه بر اینکه می‌تواند اشتغال قابل توجهی ایجاد کند، در مواردی می‌تواند درآمدهای مناسبی هم ایجاد کند. اما باید توجه داشت اگرچه مردم منطقه دریانوردان و صیادان قابلی هستند، ولی ممکن است سررشته‌ای در کشاورزی و دامداری نداشته باشند.
در بخش‌های ساحلی منطقه مکران امکان پرورش میگو و پرورش ماهی در قفس وجود دارد که با سرمایه‌گذاری‌های مناسب و بازاریابی‌های درست، هم می‌تواند اشتغال تولید کند و هم، ارزش افزوده اقتصادی برای منطقه به همراه داشته باشد. کسب و کارهایی از این دست، به اقتصاد خانوار در منطقه کمک شایانی می‌کند. همچنین می‌توان به امکان پرورش شتر در منطقه نیز اشاره کرد.
به این موارد می‌توان خدمات بندری و خدمات پشتیبانی و فنی به کشتی‌ها را هم اضافه کرد. به دلیل مجاورت با اقیانوس هند، امکان ارائه بسیاری از خدمات دریایی و ساحل-دریا در منطقه وجود دارد؛ از جمله می‌توان به تأمین سوخت و مواد غذایی کشتی‌ها و لنج‌ها و همچنین ارائه خدمات فنی و مهندسی به این شناورها در پهنه اقیانوس هند اشاره کرد. همچنین امکان برون‌سپاری برخی از خدمات دریایی از سوی هند به این مناطق وجود دارد.
یکی از مهم‌ترین ظرفیت‌های مکران برای توسعه منطقه که حتی می‌تواند سرریز قابل توجهی برای کل کشور هم داشته باشد، ظرفیت‌های گردشگری مکران است. این منطقه چشم‌اندازی بی‌نظیر و بی‌بدیلی از کویر و تقابل کویر با دریا، سواحل شنی وسیع، بکر و کم‌عمق، کوه‌های مینیاتوری یا مریخی، خلیج‌های صورتی‌رنگ و جنگل‌های حرا دارد که در کنار امکان ایجاد ورزش‌ها و تفریحات آبی می‌تواند مرکز توجه و جلب گردشگران از سراسر دنیا باشد. در کنار این مزیت‌ها، دسترسی به مناطق سردسیر در کشور و امکان بهره‌مندی از تفریحات زمستانی مانند اسکی، می‌تواند بسته مناسبی برای هر سفر تفریحی باشد. برندسازی در زمینه گردشگری برای منطقه و خدماتی که به گردشگران ارائه می‌شود، می‌تواند جایگزین خوبی برای وابستگی به درآمدهای نفتی باشد. در این زمینه حتی امکان برقراری مسیرهای تفریحی دریایی، برای علاقه‌مندان به گردشگری طبیعت، از منطقه مکران تا جزایر خلیج‌فارس و بوشهر و منطقه اروند وجود دارد.
به هر حال، آنچه مهم است، این است که تاکنون، توجه به دریا در برنامه‌ریزی توسعه و فرایند توسعه، در ایران، مغفول بوده و وابستگی به نفت و توجه‌نداشتن به اصول آمایش سرزمینی، موجب برخی بن‌بست‌ها در مسیر توسعه ملی شده است. بنابراین به نظر می‌رسد توجه به منطقه مکران می‌تواند گره‌گشای برخی از این مشکلات باشد. این مهم به توجه جدی و سرمایه‌گذاری‌های گسترده نیاز دارد.
چراغی که از منطقه مکران روشن می‌شود، چراغی است که می‌تواند راه نوینی به سمت توسعه ملی را روشن کند. توسعه دریامحور و توجه به ارزش‌هایی که می‌تواند از طریق دریا ایجاد شود، راهکاری است که می‌تواند کشور را از وابستگی به نفت رهایی بخشد. برای آنکه نور این چراغ بتواند مسیر توسعه در کشور را روشن کند، به برنامه‌ریزی صحیح، توسعه زیرساخت‌ها و جذب سرمایه نیاز دارد که امید می‌رود با تأکیدات مقام معظم رهبری که به‌درستی، توجه خاصی به این منطقه دارند، این مهم حاصل شود.