تاب‌آوري اجتماعي، سوختن و ساختن نيست
سيد‌حسن موسو‌ي‌چلک*
تأملي بر آنچه در جهان اتفاق افتاده است، نشان مي‌دهد که انسان‌ها در طول حيات خويش با تحولات متعدد و متنوعي مواجه بوده، هستند و خواهند بود. برخي از اين تحولات طبيعي و برخي نیز غيرطبيعي‌اند؛ از تحولات فردي و خانوادگي گرفته است تا تحولاتي که در حوزه‌هاي سياسي، اقتصادي، فرهنگي و... را شامل مي‌شود. حوادث و تحولاتي از قبيل زلزله، سيل، توفان، جنگ، طلاق، بي‌کاري و... از اين جمله هستند. تحولاتي که در نتيجه آنها فشارهاي مختلفي به مردم و جامعه وارد مي‌شود که مي‌تواند پيامد‌هاي ناخوشايندي را به‌دنبال داشته باشد. اين شرايط منجر به اين شده که در سال‌هاي اخير اصطلاح تاب‌آوري اجتماعي (social resilience) توجه سياست‌گذاران اجتماعي، استادان علوم اجتماعي و روان‌شناختي و مشاوره و مديريت بحران و متخصصان حوزه خانواده به‌ويژه مددکاران اجتماعي را به خود جلب کرده است. اين مفهوم در زبان انگليسي از ريشه لاتيني «resilire» به‌معناي پريدن به حالت اول برآمده است و فرهنگ لغات کمبريج اين واژه را به توانايي بازگشتن به حالت شاد و موفق بعد از وقوع يک اتفاق ناخوشايند ترجمه کرده است. اما به‌لحاظ مفهومي تاب‌آوري يک فرايند فعالانه است و به‌هيچ‌وجه با تحمل‌کردن شرايط به معناي منفي و منفعل آن برابر نيست. در يک عبارت صحيح‌تر و رساتر مي‌توان گفت تاب‌آوري اجتماعي روي ديگر آسيب‌پذيري اجتماعي است. شايد بتوان گفت که تاب‌آوري اجتماعي يعني اينکه افراد در شرايط سخت و دشوار بتوانند واکنش‌هاي منطقي از خود نشان بدهند؛ بنابراین هيچ‌کس بي‌نياز از فراگيري اين مهارت نيست. جامعه‌اي که تاب‌آوري را نياموخته در آن انواع خشونت بارز مي‌شود و تعرض به حقوق شهروندي افزايش مي‌يابد. تأملي بر آمار‌هاي پرونده‌هاي قضائي در کشور، آمار طلاق، خشونت‌هاي اجتماعي (نزاع‌ها) و خشونت‌هاي خانگي، بزرگ‌تر‌شدن زندان‌ها و سازمان‌هاي حمايتي و... در کشور نشان مي‌دهد که حال تاب‌آوري اجتماعي در کشور خيلي خوب نيست. به همين دليل امروزه مهارت تاب‌آوري نه يک اختيار بلکه الزام و ضرورت و به عبارت بهتر يک اجبار و فرصت براي به‌زيستن اجتماعي است؛ چرا‌که مهارت تاب‌آوري کمک مي‌کند افراد توانمند شده و فشارهاي مختلف زندگي آنها را از پاي در نياورد تا بتوانند در کوتاه‌‌ترين زمان ممکن پس از تحولات اثرگذار در زندگي‌شان، به زندگي عادي خود برگردند. اين نوع رفتار نشان‌دهنده ظرفيت بالاي افراد در هر جامعه در شرايط تهديدآميزي است که استرس‌ها را افزايش مي‌دهد. در واقع تاب‌آوري اجتماعي شرايط استرس‌زا را که خيلي از آنها از قبيل سيل، زلزله و... در اختيار ما نيستند، از بين نمي‌برد ولي به افراد قدرت و مهارتي مي‌دهد که بتوانند در اين شرايط استرس‌ها را مديريت کنند و به زندگي سالم و عادي خود برگردند؛ بنابراين مي‌توان گفت که تاب‌آوري اجتماعي فرايندي است که از ايستادن و بازيابي خود آغاز مي‌شود و در مرحله بعد با تجديد نيروها و گنجينه‌اي از درس‌آموخته‌ها زندگي مقاوم‌تري از سر گرفته مي‌شود. علاوه بر موارد اشاره‌شده در بالا، به چند نكته کليدي ديگر در زمينه تاب‌آوري اجتماعي اشاره مي‌شود:
- ظهور و بروز بحران‌ها و شرايط استرس‌زا، امري اجتناب‌ناپذير در زندگي هستند؛ بنابراین بايد ياد بگيريم که در اين شرايط هم واکنش‌هاي مناسب و منطقي از خود نشان دهيم.
- تاب‌آوري اجتماعي مهارتي قابل يادگيري (آموختني) است.
- کمک مي‌کند مردم جامعه در شرايط بحراني منفعل نباشند و رويکردي فعال و پويا داشته باشند.
- افراد تاب‌آور در شرايط سخت، مروج مهرباني در جامعه هستند و ثبات عاطفي دارند و پيوندهاي اجتماعي را تقويت مي‌کنند.
- هدفمند و هوشيارانه زندگي مي‌کنند.
- احساس خود‌ارزشمندي خوبي دارند و احساس درماندگي اجتماعي و بي‌پناهي نمي‌کنند.
- در جوامع تاب‌آور بستر براي مشارکت اجتماعي بيشتر فراهم است.
- افراد تاب‌آور مهارت‌هاي اجتماعي و زندگي و مقابله با مشکلات را مي‌آموزند.
- در مقابل مشکلات انعطاف‌پذير هستند.
فراموش نکنيم در جهاني به‌سر مي‌بريم که با خطرات و تنش‌ها و تهديدات زيادي در روابط فردي و اجتماعي روبه‌رو هستيم و هر روز هم بر شدت اين تنش‌ها و خطرات افزوده مي‌شود. اين مسئله زماني مهم مي‌شود که بپذيريم امروزه ما به‌سادگي نمي‌توانيم به وقوع تغييرات، عکس‌العمل نشان دهيم. در وضعيتي که با مجموعه‌اي از فشارهاي جديد و پيچيده‌اي مواجه هستيم که مدام در حال تغيير هستند، سازگاري با تفکرات راهبردي، نه تنها ضروري است؛ بلکه فرصت به حساب مي‌آيد. اين موضوع براي جوامع، عواملي اساسي‌اند که نبود آنها باعث در معرض خطر قرار‌گرفتن سلامت، وحدت اجتماعي، ثبات آن و همچنين موفقيت و کاميابي آن جامعه مي‌شود.
* رئيس انجمن مددکاران اجتماعي ايران
تأملي بر آنچه در جهان اتفاق افتاده است، نشان مي‌دهد که انسان‌ها در طول حيات خويش با تحولات متعدد و متنوعي مواجه بوده، هستند و خواهند بود. برخي از اين تحولات طبيعي و برخي نیز غيرطبيعي‌اند؛ از تحولات فردي و خانوادگي گرفته است تا تحولاتي که در حوزه‌هاي سياسي، اقتصادي، فرهنگي و... را شامل مي‌شود. حوادث و تحولاتي از قبيل زلزله، سيل، توفان، جنگ، طلاق، بي‌کاري و... از اين جمله هستند. تحولاتي که در نتيجه آنها فشارهاي مختلفي به مردم و جامعه وارد مي‌شود که مي‌تواند پيامد‌هاي ناخوشايندي را به‌دنبال داشته باشد. اين شرايط منجر به اين شده که در سال‌هاي اخير اصطلاح تاب‌آوري اجتماعي (social resilience) توجه سياست‌گذاران اجتماعي، استادان علوم اجتماعي و روان‌شناختي و مشاوره و مديريت بحران و متخصصان حوزه خانواده به‌ويژه مددکاران اجتماعي را به خود جلب کرده است. اين مفهوم در زبان انگليسي از ريشه لاتيني «resilire» به‌معناي پريدن به حالت اول برآمده است و فرهنگ لغات کمبريج اين واژه را به توانايي بازگشتن به حالت شاد و موفق بعد از وقوع يک اتفاق ناخوشايند ترجمه کرده است. اما به‌لحاظ مفهومي تاب‌آوري يک فرايند فعالانه است و به‌هيچ‌وجه با تحمل‌کردن شرايط به معناي منفي و منفعل آن برابر نيست. در يک عبارت صحيح‌تر و رساتر مي‌توان گفت تاب‌آوري اجتماعي روي ديگر آسيب‌پذيري اجتماعي است. شايد بتوان گفت که تاب‌آوري اجتماعي يعني اينکه افراد در شرايط سخت و دشوار بتوانند واکنش‌هاي منطقي از خود نشان بدهند؛ بنابراین هيچ‌کس بي‌نياز از فراگيري اين مهارت نيست. جامعه‌اي که تاب‌آوري را نياموخته در آن انواع خشونت بارز مي‌شود و تعرض به حقوق شهروندي افزايش مي‌يابد. تأملي بر آمار‌هاي پرونده‌هاي قضائي در کشور، آمار طلاق، خشونت‌هاي اجتماعي (نزاع‌ها) و خشونت‌هاي خانگي، بزرگ‌تر‌شدن زندان‌ها و سازمان‌هاي حمايتي و... در کشور نشان مي‌دهد که حال تاب‌آوري اجتماعي در کشور خيلي خوب نيست. به همين دليل امروزه مهارت تاب‌آوري نه يک اختيار بلکه الزام و ضرورت و به عبارت بهتر يک اجبار و فرصت براي به‌زيستن اجتماعي است؛ چرا‌که مهارت تاب‌آوري کمک مي‌کند افراد توانمند شده و فشارهاي مختلف زندگي آنها را از پاي در نياورد تا بتوانند در کوتاه‌‌ترين زمان ممکن پس از تحولات اثرگذار در زندگي‌شان، به زندگي عادي خود برگردند. اين نوع رفتار نشان‌دهنده ظرفيت بالاي افراد در هر جامعه در شرايط تهديدآميزي است که استرس‌ها را افزايش مي‌دهد. در واقع تاب‌آوري اجتماعي شرايط استرس‌زا را که خيلي از آنها از قبيل سيل، زلزله و... در اختيار ما نيستند، از بين نمي‌برد ولي به افراد قدرت و مهارتي مي‌دهد که بتوانند در اين شرايط استرس‌ها را مديريت کنند و به زندگي سالم و عادي خود برگردند؛ بنابراين مي‌توان گفت که تاب‌آوري اجتماعي فرايندي است که از ايستادن و بازيابي خود آغاز مي‌شود و در مرحله بعد با تجديد نيروها و گنجينه‌اي از درس‌آموخته‌ها زندگي مقاوم‌تري از سر گرفته مي‌شود. علاوه بر موارد اشاره‌شده در بالا، به چند نكته کليدي ديگر در زمينه تاب‌آوري اجتماعي اشاره مي‌شود:
- ظهور و بروز بحران‌ها و شرايط استرس‌زا، امري اجتناب‌ناپذير در زندگي هستند؛ بنابراین بايد ياد بگيريم که در اين شرايط هم واکنش‌هاي مناسب و منطقي از خود نشان دهيم.
- تاب‌آوري اجتماعي مهارتي قابل يادگيري (آموختني) است.
- کمک مي‌کند مردم جامعه در شرايط بحراني منفعل نباشند و رويکردي فعال و پويا داشته باشند.
- افراد تاب‌آور در شرايط سخت، مروج مهرباني در جامعه هستند و ثبات عاطفي دارند و پيوندهاي اجتماعي را تقويت مي‌کنند.
- هدفمند و هوشيارانه زندگي مي‌کنند.
- احساس خود‌ارزشمندي خوبي دارند و احساس درماندگي اجتماعي و بي‌پناهي نمي‌کنند.
- در جوامع تاب‌آور بستر براي مشارکت اجتماعي بيشتر فراهم است.
- افراد تاب‌آور مهارت‌هاي اجتماعي و زندگي و مقابله با مشکلات را مي‌آموزند.
- در مقابل مشکلات انعطاف‌پذير هستند.
فراموش نکنيم در جهاني به‌سر مي‌بريم که با خطرات و تنش‌ها و تهديدات زيادي در روابط فردي و اجتماعي روبه‌رو هستيم و هر روز هم بر شدت اين تنش‌ها و خطرات افزوده مي‌شود. اين مسئله زماني مهم مي‌شود که بپذيريم امروزه ما به‌سادگي نمي‌توانيم به وقوع تغييرات، عکس‌العمل نشان دهيم. در وضعيتي که با مجموعه‌اي از فشارهاي جديد و پيچيده‌اي مواجه هستيم که مدام در حال تغيير هستند، سازگاري با تفکرات راهبردي، نه تنها ضروري است؛ بلکه فرصت به حساب مي‌آيد. اين موضوع براي جوامع، عواملي اساسي‌اند که نبود آنها باعث در معرض خطر قرار‌گرفتن سلامت، وحدت اجتماعي، ثبات آن و همچنين موفقيت و کاميابي آن جامعه مي‌شود.
* رئيس انجمن مددکاران اجتماعي ايران