از خامی تا پختگی اکوسیستم استارتاپی کشور

معمولا شکل‌گیری اکوسیستم کارآفرینی تکنولوژی‌محور در دنیا را به‌وجودآمدن «سیلیکون‌ولی» در آمریکا در نظر می‌گیرند که امروز در آستانه 70سالگی آن هستیم. در چند دهه گذشته، این اکوسیستم جهانی فراز و فرودهای بسیاری پشت سر گذاشته است تا بتواند به بلوغ و پختگی امروز برسد. این بلوغ در همه ارکان اکوسیستم و در سطح جهانی روی داده است و نیروی انسانی، دانشگاه‌ها، سرمایه‌گذاران خطرپذیر، سازمان‌های بزرگ، استارتاپ‌ها، نهادهای دولتی، بازار و... هر کدام در نوع خود نقشی حیاتی در آن داشته‌اند.
به طور خلاصه یک اکوسیستم کارا و بالغ، در نهایت به افزایش نرخ موفقیت تلاش‌ها در جهت راه‌اندازی استارتاپ‌های مختلف درون خود منجر می‌شود. در واقع اهمیت وجود یک اکوسیستم بالغ، افزایش و بهینه‌سازی دسترسی استارتاپ‌ها به مواردی همچون نیروی انسانی، سرمایه، دانش و تجربه، سناریوهای موفقیت و شکست، همکاران استراتژیک یا به بیان کلی‌تر شبکه های ارتباطی و ... است. نکته تاریخی و قابل تأمل در فرایند رشد اکوسیستم‌های استارتاپی بالغ دنیا، وجود نوعی رابطه معنادار بین سطح بلوغ یک اکوسیستم استارتاپی با نوع استارتاپ‌هایی است که در آن اکوسیستم شکل می‌گیرند. یعنی هر چه یک اکوسیستم بالغ‌تر باشد، استارتاپ‌های نوآورانه با تکنولوژی‌های پیچیده‌تری در آن توسعه پیدا می‌کنند که طبعا ریسک شکست آنها بالاست. برای توضیح این موضوع نیاز داریم آن را کمی بشکافیم.
یکی از مهم‌ترین علل به‌وجودآمدن استارتاپ‌ها، ارائه راه‌حلی ساده‌تر نسبت به راه‌حل‌های فعلی، برای مشکلات موجود است. طبیعی است در ابتدای مسیر شکل‌گیری یک زیست‌بوم استارتاپی، جامعه (بازار هدف استارتاپ‌ها) مملو از مشکلات دم دستی و ساده است که با به‌کارگیری تکنولوژی و نوآوری ساده هم، می‌توان پاسخ نیاز بازار برای رفع آن مشکل را داد. اما هرچه اکوسیستم به سمت بلوغ بیشتر حرکت کند، پیچیدگی مشکلات از یک‌سو و لزوم نوآوری و به‌کارگیری تکنولوژی‌های خاص و پیچیده‌تر از سوی دیگر افزایش می‌یابد.
همان‌گونه که اشاره شد، یکی از پایه‌های این اکوسیستم مسائل مرتبط با سرمایه‌گذاری است. سرمایه‌گذاران خطرپذیر در یک اکوسیستم جوان، معمولا علاقه‌مند به سرمایه‌گذاری روی استارتاپ‌هایی هستند که در حال ارائه پاسخ به مشکلات آن مرحله از جامعه هستند. به تعبیر دیگر، سرمایه‌گذاران در شرایطی که بخش عمده‌ای از استارتاپ‌های متقاضی جذب سرمایه، در حال توسعه محصول یا خدمت خود بر اساس مشکلات روزمره جامعه‌اند، به‌سختی حاضر می‌شوند ریسک سرمایه‌گذاری روی استارتاپ‌هایی را بپذیرند که درگیر مشکلات پیچیده‌تر بوده و آینده دورتری را هدف قرار داده‌اند؛ به‌ویژه زمانی که برای حل آن مشکلات، استفاده از تکنولوژی‌های پیشرفته و همچنین تحقیقات (R&D) پرهزینه لازم باشد. مثلا در زمانی که بازارگاه‌های اینترنتی، پلتفرم‌های ارائه خدمات و ... همچنان فضای کار و توسعه دارند، یک استارتاپ در حوزه راه‌اندازی شبکه‌های اجتماعی بسیار سخت‌تر می‌تواند موفق به جذب سرمایه شود. به همین دلیل، حتی اگر ابتدای مسیر را بدون نیاز به سرمایه‌گذار و با موفقیت طی کند، در نهایت احتمال شکست بسیار بالایی خواهد داشت.
اکوسیستم کارآفرینی کشور ما بسیار جوان است و برای رسیدن به بلوغ راهی طولانی در پیش دارد. در فضای فعلی اکوسیستم کارآفرینی ایران، سرمایه‌گذاری‌هایی انجام شده است. اما اکثر قریب به اتفاق سرمایه‌گذاری‌ها همچنان به عنوان سرمایه در گردش در اختیار استارتاپ‌ها هستند؛ مگر مواردی که استارتاپ به شکست خورده و همه سرمایه‌ آن از گردش کار خارج شده باشد. این به آن معنی است که هنوز چرخه عمر سرمایه‌گذاری‌های استارتاپی به آن مرحله به پایانی نرسیده است که اصل مبلغ سرمایه به همراه سود سرمایه را بازگردانده و امکان سرمایه‌گذاری مجدد در استارتاپ بعدی را فراهم آورد. شکل‌گیری اولین صندوق‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر به دهه 80 میلادی در ایالات متحده آمریکا باز می‌گردد. در نتیجه شاهد آن هستیم صندوق‌های سرمایه‌گذاری آمریکایی فرصت آن را داشته‌اند که بارها و بارها اصل سرمایه خود را از بازار پرریسک نوآوری و فناوری به همراه سود آن برداشت کنند. بنابراین اکنون این صندوق‌های سرمایه‌گذاری حاضرند در استارت‌آپ‌هایی با ریسک بالاتر و چشم‌اندازی طولانی‌تر نیز وارد شوند چراکه نمونه‌های موفق و سودده پرتفوی آنها می‌تواند تا حدودی ریسک شکست احتمالی سرمایه‌گذاری‌های آتی را پوشش دهد. این درصورتی است که صندوق‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر در ایران به لحاظ تاریخ شکل‌گیری بسیار جوان‌اند و به همین دلیل تعداد سرمایه‌گذاری‌های انجام‌شده در حوزه‌هایی همچون هوش مصنوعی، کلان داده، شبکه‌های اجتماعی و سایر حوزه‌های پرریسک، به نسبت زمینه‌های دیگر بسیار محدود است.
اما این وضعیت به این معنا نیست که کار در این حوزه‌ها باید متوقف شود. راه‌حل کلی این است که اقدامات مختلف در جهت کاهش ریسک سرمایه‌گذاری و همچنین افزایش احتمال موفقیت استارتاپ‌های فعال در حوزه‌های یادشده صورت پذیرد. این اقدامات می‌تواند از جنس ایجاد بازار، آموزش، فعالیت‌های نهادی، تسهیل ارتباط استارتاپ‌ها با سازمان‌های شرکت‌های بزرگ‌تر مرتبط، کمک به توسعه محصول در سطوح بالاتر، حمایت‌های دولتی غیرنقدی (با اصرار روی غیرنقدی‌بودن آن)، کمک به اعتبارسنجی نیاز و راه‌حل‌های پیشنهادی استارت‌آپ‌ها و... باشد. ‌
یک نمونه خوب از این تلاش‌ها برگزاری رویداد استارتاپی بی‌سابقه از سوی «سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران» است که بنا دارد به عنوان حافظه ملی ایرانیان اهم منابع و امکانات موجود خود را در یک رویداد استارتاپی یک‌ماهه در اختیار علاقه‌مندان به کارآفرینی و تکنولوژی به‌خصوص متخصصان و هوش مصنوعی قرار دهد. شرکت‌کنندگان در این رویداد ضمن بهره‌مندی از منابع (دیجیتال و فیزیکی و...) و امکانات کتابخانه ملی، امکان شرکت در کلاس‌ها و کارگروه‌های آموزشی متعددی را خواهند داشت و از مشاوره منتورها و راهنماهای باتجربه‌ اکوسیستم استارتاپی که در کتابخانه حضور به هم خواهند رساند، بهره‌مند می‌شوند. این رویداد از جمله موقعیت‌هایی است که نهادهای دولتی، بدون دخالت یا حمایت مخرب، می‌توانند برای ایجاد کسب و کارهای نوین و همچنین خلق تکنولوژی‌های جدید ورود مؤثر داشته باشند.
استمرار این نوع فعالیت‌ها و همچنین به‌وجودآمدن همکاری نزدیک بین نهادهای مستقل و البته تأثیرگذار، به رشد اکوسیستم کارآفرینی و نوآوری کمک می‌کند. با وجود ظرفیت‌های فوق‌العاده در کشور، از جمله نیروی انسانی جوان و آموزش‌دیده، بازار 80میلیونی، نهادهای فعال فعلی، زیرساخت‌های مختلف و... به‌سادگی و خارج از کلیشه می‌توان اکوسیستم کارآفرینی کشور را در آینده‌ای نه چندان دور بسیار پویا و موفق تصور کرد.
رویداد ویتا:
سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران با همکاری شتاب‌دهنده نوین‌تک و حمایت معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری و همچنین سازمان فناوری اطلاعات وزارت ارتباطات، از تاریخ 14 تیرماه الی 11 مردادماه اقدام به برگزاری رویداد کارآفرینی «ویتا» در حوزه‌های هوش مصنوعی و کلان داده کرده است. جزئیات این رویداد در سایت www.vitaevent.ir در دسترس عموم است اما به طور خلاصه در این رویداد سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران اقدام به انتشار 37 قلم از مسائل خود در حوزه‌ هوشمندسازی فرایندهای داخلی و تکمیل زنجیره ارزش مورد نیاز کرده است. همچنین حجم قابل توجهی از داده‌ها و اطلاعات موجود در کتابخانه ملی به منظور بهره‌برداری و استفاده در مدت برگزاری رویداد در اختیار شرکت‌کنندگان قرار خواهد داشت. زیرساخت‌های سرور و اینترنت پرسرعت نیز به منظور توسعه نرم‌افزار و انجام انواع تست‌های فنی در اختیار شرکت‌کنندگان خواهد بود و به طور موازی کارگاه‌های تخصصی در حوزه‌های مختلف فنی و توسعه کسب و کار برگزار می‌شود که شرکت‌کنندگان می‌توانند بر اساس نیاز خود از محتوای آن بهره‌مند شوند.
در پایان رویداد تیم‌هایی که موفق به ارائه خروجی‌های قابل سنجش و امیدوارکننده شده باشند، ضمن آنکه می‌توانند دستاوردهای خود را به بازار عرضه کرده یا برای جلب سرمایه اقدام کنند، می‌توانند از حمایت‌های مادی و معنوی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران و همچنین شتاب‌دهنده نوین‌تک به منظور طی‌کردن ادامه مسیر خود نیز بهره‌مند ‌شوند.

معمولا شکل‌گیری اکوسیستم کارآفرینی تکنولوژی‌محور در دنیا را به‌وجودآمدن «سیلیکون‌ولی» در آمریکا در نظر می‌گیرند که امروز در آستانه 70سالگی آن هستیم. در چند دهه گذشته، این اکوسیستم جهانی فراز و فرودهای بسیاری پشت سر گذاشته است تا بتواند به بلوغ و پختگی امروز برسد. این بلوغ در همه ارکان اکوسیستم و در سطح جهانی روی داده است و نیروی انسانی، دانشگاه‌ها، سرمایه‌گذاران خطرپذیر، سازمان‌های بزرگ، استارتاپ‌ها، نهادهای دولتی، بازار و... هر کدام در نوع خود نقشی حیاتی در آن داشته‌اند.
به طور خلاصه یک اکوسیستم کارا و بالغ، در نهایت به افزایش نرخ موفقیت تلاش‌ها در جهت راه‌اندازی استارتاپ‌های مختلف درون خود منجر می‌شود. در واقع اهمیت وجود یک اکوسیستم بالغ، افزایش و بهینه‌سازی دسترسی استارتاپ‌ها به مواردی همچون نیروی انسانی، سرمایه، دانش و تجربه، سناریوهای موفقیت و شکست، همکاران استراتژیک یا به بیان کلی‌تر شبکه های ارتباطی و ... است. نکته تاریخی و قابل تأمل در فرایند رشد اکوسیستم‌های استارتاپی بالغ دنیا، وجود نوعی رابطه معنادار بین سطح بلوغ یک اکوسیستم استارتاپی با نوع استارتاپ‌هایی است که در آن اکوسیستم شکل می‌گیرند. یعنی هر چه یک اکوسیستم بالغ‌تر باشد، استارتاپ‌های نوآورانه با تکنولوژی‌های پیچیده‌تری در آن توسعه پیدا می‌کنند که طبعا ریسک شکست آنها بالاست. برای توضیح این موضوع نیاز داریم آن را کمی بشکافیم.
یکی از مهم‌ترین علل به‌وجودآمدن استارتاپ‌ها، ارائه راه‌حلی ساده‌تر نسبت به راه‌حل‌های فعلی، برای مشکلات موجود است. طبیعی است در ابتدای مسیر شکل‌گیری یک زیست‌بوم استارتاپی، جامعه (بازار هدف استارتاپ‌ها) مملو از مشکلات دم دستی و ساده است که با به‌کارگیری تکنولوژی و نوآوری ساده هم، می‌توان پاسخ نیاز بازار برای رفع آن مشکل را داد. اما هرچه اکوسیستم به سمت بلوغ بیشتر حرکت کند، پیچیدگی مشکلات از یک‌سو و لزوم نوآوری و به‌کارگیری تکنولوژی‌های خاص و پیچیده‌تر از سوی دیگر افزایش می‌یابد.
همان‌گونه که اشاره شد، یکی از پایه‌های این اکوسیستم مسائل مرتبط با سرمایه‌گذاری است. سرمایه‌گذاران خطرپذیر در یک اکوسیستم جوان، معمولا علاقه‌مند به سرمایه‌گذاری روی استارتاپ‌هایی هستند که در حال ارائه پاسخ به مشکلات آن مرحله از جامعه هستند. به تعبیر دیگر، سرمایه‌گذاران در شرایطی که بخش عمده‌ای از استارتاپ‌های متقاضی جذب سرمایه، در حال توسعه محصول یا خدمت خود بر اساس مشکلات روزمره جامعه‌اند، به‌سختی حاضر می‌شوند ریسک سرمایه‌گذاری روی استارتاپ‌هایی را بپذیرند که درگیر مشکلات پیچیده‌تر بوده و آینده دورتری را هدف قرار داده‌اند؛ به‌ویژه زمانی که برای حل آن مشکلات، استفاده از تکنولوژی‌های پیشرفته و همچنین تحقیقات (R&D) پرهزینه لازم باشد. مثلا در زمانی که بازارگاه‌های اینترنتی، پلتفرم‌های ارائه خدمات و ... همچنان فضای کار و توسعه دارند، یک استارتاپ در حوزه راه‌اندازی شبکه‌های اجتماعی بسیار سخت‌تر می‌تواند موفق به جذب سرمایه شود. به همین دلیل، حتی اگر ابتدای مسیر را بدون نیاز به سرمایه‌گذار و با موفقیت طی کند، در نهایت احتمال شکست بسیار بالایی خواهد داشت.
اکوسیستم کارآفرینی کشور ما بسیار جوان است و برای رسیدن به بلوغ راهی طولانی در پیش دارد. در فضای فعلی اکوسیستم کارآفرینی ایران، سرمایه‌گذاری‌هایی انجام شده است. اما اکثر قریب به اتفاق سرمایه‌گذاری‌ها همچنان به عنوان سرمایه در گردش در اختیار استارتاپ‌ها هستند؛ مگر مواردی که استارتاپ به شکست خورده و همه سرمایه‌ آن از گردش کار خارج شده باشد. این به آن معنی است که هنوز چرخه عمر سرمایه‌گذاری‌های استارتاپی به آن مرحله به پایانی نرسیده است که اصل مبلغ سرمایه به همراه سود سرمایه را بازگردانده و امکان سرمایه‌گذاری مجدد در استارتاپ بعدی را فراهم آورد. شکل‌گیری اولین صندوق‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر به دهه 80 میلادی در ایالات متحده آمریکا باز می‌گردد. در نتیجه شاهد آن هستیم صندوق‌های سرمایه‌گذاری آمریکایی فرصت آن را داشته‌اند که بارها و بارها اصل سرمایه خود را از بازار پرریسک نوآوری و فناوری به همراه سود آن برداشت کنند. بنابراین اکنون این صندوق‌های سرمایه‌گذاری حاضرند در استارت‌آپ‌هایی با ریسک بالاتر و چشم‌اندازی طولانی‌تر نیز وارد شوند چراکه نمونه‌های موفق و سودده پرتفوی آنها می‌تواند تا حدودی ریسک شکست احتمالی سرمایه‌گذاری‌های آتی را پوشش دهد. این درصورتی است که صندوق‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر در ایران به لحاظ تاریخ شکل‌گیری بسیار جوان‌اند و به همین دلیل تعداد سرمایه‌گذاری‌های انجام‌شده در حوزه‌هایی همچون هوش مصنوعی، کلان داده، شبکه‌های اجتماعی و سایر حوزه‌های پرریسک، به نسبت زمینه‌های دیگر بسیار محدود است.
اما این وضعیت به این معنا نیست که کار در این حوزه‌ها باید متوقف شود. راه‌حل کلی این است که اقدامات مختلف در جهت کاهش ریسک سرمایه‌گذاری و همچنین افزایش احتمال موفقیت استارتاپ‌های فعال در حوزه‌های یادشده صورت پذیرد. این اقدامات می‌تواند از جنس ایجاد بازار، آموزش، فعالیت‌های نهادی، تسهیل ارتباط استارتاپ‌ها با سازمان‌های شرکت‌های بزرگ‌تر مرتبط، کمک به توسعه محصول در سطوح بالاتر، حمایت‌های دولتی غیرنقدی (با اصرار روی غیرنقدی‌بودن آن)، کمک به اعتبارسنجی نیاز و راه‌حل‌های پیشنهادی استارت‌آپ‌ها و... باشد. ‌
یک نمونه خوب از این تلاش‌ها برگزاری رویداد استارتاپی بی‌سابقه از سوی «سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران» است که بنا دارد به عنوان حافظه ملی ایرانیان اهم منابع و امکانات موجود خود را در یک رویداد استارتاپی یک‌ماهه در اختیار علاقه‌مندان به کارآفرینی و تکنولوژی به‌خصوص متخصصان و هوش مصنوعی قرار دهد. شرکت‌کنندگان در این رویداد ضمن بهره‌مندی از منابع (دیجیتال و فیزیکی و...) و امکانات کتابخانه ملی، امکان شرکت در کلاس‌ها و کارگروه‌های آموزشی متعددی را خواهند داشت و از مشاوره منتورها و راهنماهای باتجربه‌ اکوسیستم استارتاپی که در کتابخانه حضور به هم خواهند رساند، بهره‌مند می‌شوند. این رویداد از جمله موقعیت‌هایی است که نهادهای دولتی، بدون دخالت یا حمایت مخرب، می‌توانند برای ایجاد کسب و کارهای نوین و همچنین خلق تکنولوژی‌های جدید ورود مؤثر داشته باشند.
استمرار این نوع فعالیت‌ها و همچنین به‌وجودآمدن همکاری نزدیک بین نهادهای مستقل و البته تأثیرگذار، به رشد اکوسیستم کارآفرینی و نوآوری کمک می‌کند. با وجود ظرفیت‌های فوق‌العاده در کشور، از جمله نیروی انسانی جوان و آموزش‌دیده، بازار 80میلیونی، نهادهای فعال فعلی، زیرساخت‌های مختلف و... به‌سادگی و خارج از کلیشه می‌توان اکوسیستم کارآفرینی کشور را در آینده‌ای نه چندان دور بسیار پویا و موفق تصور کرد.
رویداد ویتا:
سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران با همکاری شتاب‌دهنده نوین‌تک و حمایت معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری و همچنین سازمان فناوری اطلاعات وزارت ارتباطات، از تاریخ 14 تیرماه الی 11 مردادماه اقدام به برگزاری رویداد کارآفرینی «ویتا» در حوزه‌های هوش مصنوعی و کلان داده کرده است. جزئیات این رویداد در سایت www.vitaevent.ir در دسترس عموم است اما به طور خلاصه در این رویداد سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران اقدام به انتشار 37 قلم از مسائل خود در حوزه‌ هوشمندسازی فرایندهای داخلی و تکمیل زنجیره ارزش مورد نیاز کرده است. همچنین حجم قابل توجهی از داده‌ها و اطلاعات موجود در کتابخانه ملی به منظور بهره‌برداری و استفاده در مدت برگزاری رویداد در اختیار شرکت‌کنندگان قرار خواهد داشت. زیرساخت‌های سرور و اینترنت پرسرعت نیز به منظور توسعه نرم‌افزار و انجام انواع تست‌های فنی در اختیار شرکت‌کنندگان خواهد بود و به طور موازی کارگاه‌های تخصصی در حوزه‌های مختلف فنی و توسعه کسب و کار برگزار می‌شود که شرکت‌کنندگان می‌توانند بر اساس نیاز خود از محتوای آن بهره‌مند شوند.
در پایان رویداد تیم‌هایی که موفق به ارائه خروجی‌های قابل سنجش و امیدوارکننده شده باشند، ضمن آنکه می‌توانند دستاوردهای خود را به بازار عرضه کرده یا برای جلب سرمایه اقدام کنند، می‌توانند از حمایت‌های مادی و معنوی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران و همچنین شتاب‌دهنده نوین‌تک به منظور طی‌کردن ادامه مسیر خود نیز بهره‌مند ‌شوند.