|

آینار هرتسپرونگ و نمودارش

حسن فتاحي.عضو هيئت‌تحريريه فصل‌نامه نقد كتاب علوم محض و كاربردي

در دنیای نجوم نموداری وجود دارد که اهمیت آن برای منجمان همچون جدول تناوبی برای شیمی‌دانان است؛ نمودار هرتسپرونگ-راسل یا به‌اختصار نمودار ایچ-آر. این نمودار رابطه قدر مطلق یا درخشندگی ستارگان با دمای مؤثر سطح است. در واقع این نمودار که نام دو دانشمند را یدک می‌کشد، علاوه بر طبقه‌‌بندی ستارگان در دسته‌هایی نظیر رشته اصلی، غول‌ها، ابرغول‌ها، کوتوله‌های سفید و...، خطوط تحولی ستارگان را هم نشان می‌دهد. در این یادداشت قصد دارم کمی درباره یکی از ابداع‌کنندگان نمودار ایچ-آر بگویم: آینار هرتسپرونگ. آینار هرتسپرونگ دانمارکی قریب به ۱۴۶ سال قبل به تاریخ هشتم اکتبر ۱۸۷۳ برابر با مهرماه سال ۱۲۵۲ ه.ش در کپنهاگ به دنیا آمد. زمان تولد او مقارن با دوران پادشاهی ناصرالدین‌شاه قاجار بود؛ 20 سال پس از تأسیس دارالفنون و 60 ‌سال قبل از تأسیس دانشگاه تهران. سروین هرتسپرونگ پدر آینار، کارشناسي نجوم خود را از دانشگاه کپنهاگ دریافت کرد، اما به دلیل فقر و مشکلات مالی شغلی را در اداره بیمه برگزید و خیلی زود به رده مدیریت دست‌ یافت. پدر دوست داشت پسرش راه او را ادامه دهد، بنابراین آینار را به سمت نجوم و ریاضیات هدایت کرد. مشکلات مالی و نبود پشتوانه کماکان تهدیدی بود تا آینار جوان در دانشگاه نجوم و ریاضیات بخواند؛ بنابراین آینار در دانشگاه پلی‌تکنیک کپنهاگ مهندسی شیمی خواند. در سال ۱۸۹۳ وقتی آینار 20‌ساله بود پدرش درگذشت. از آنجایی‌که در خانواده هرتسپرونگ کسی به نجوم علاقه‌مند نبود همه کتاب‌های نجوم پدرش را فروختند، اما روزگار برای آینار هرتسپرونگ طرحی دیگر داشت.
بین سال‌های ۱۸۹۹ تا ۱۹۰۱ آینار در کسوت یک مهندس جوان در سن‌پترزبورگ آمریکا مشغول به کار شد. سپس به شهر لایپزیگ آلمان کوچ کرده و در آنجا در آزمایشگاه ویلهلم اوستوالد به آموختن فوتوشیمی روی آورد. سال ۱۹۰۲ برای آینار که در آستانه 30‌سالگی بود، با بحران همراه شد. مادرش چشم از دنیا فروبست و او مجبور شد به دانمارک بازگردد. بعد از مراجعت به سرزمین مادری به‌ عنوان اخترشناس غیرحرفه‌ای در رصدخانه دانشگاه کپنهاگ و نیز رصدخانه اورانیا مشغول به کار شد. ویکتور نیلسون، رئیس رصدخانه اورانیا، درباره هرتسپرونگ گفته: او مرد جوان باهوشی است که قصد دارد رنگ ستارگان را با عکاسی بسنجد. در سال ۱۹۰۵ هرتسپرونگ برخلاف معمول، در مجله‌ای که به عکاسی علمی اختصاص داشت، مقاله‌ای با عنوان «تابش ستارگان» منتشر کرد که شامل موارد زیر بود:
ستارگان در رده طیفی G ،K و M به دو سری از ستارگان با درخشندگی متفاوت تقسیم‌ شده‌اند.
ستارگان درخشان با رنگ قرمز باید پرجرم باشند.
تعداد کمی از ستارگان غول قرمز نشان‌دهنده این هستند که این ستارگان در مرحله تحول سریع قرار دارند.
در پی تحقیقات هرتسپرونگ، در سال ۱۹۰۷ او مقاله مهمی را با عنوان اندازه‌گیری فوتوگرافیک ابعاد ستارگان منتشر کرد. در همین زمان کارل شوارتسشیلد که از اخترشناسان پیشتاز آلمانی و مدیر رصدخانه گوتینگن بود، بعد از مطالعه مقاله هرتسپرونگ خیلی زود او را به رصدخانه گوتینگن و سپس پتسدام دعوت کرد. در کمتر از یک سال هرتسپرونگ به یکی از اخترشناسان ارشد اروپا تبدیل شد. در همین زمان بود که هنری نوریس راسل هم مستقل از آینار هرتسپرونگ اندازه‌گیری‌هایی مشابه انجام داده بود. سرانجام نمودار هرتسپرونگ-راسل در سال ۱۹۱۱ در مجله اخترفیزیک رصدخانه پتسدام برای نخستین‌بار منتشر شد. این سال در ایران مقارن با سلطنت احمدشاه قاجار و اشغال تبریز به وسیله قوای روس است.
هر چند هر دو اخترشناس نامور، راسل و هرتسپرونگ هر دو در ابداع نمودار ایچ-آر شریک بودند، اما از این دو عالی‌جناب دنیای علم این نکته آموزنده بر جای ‌مانده است که هر دو نفر نقش دیگری را مهم‌تر و پررنگ‌تر تلقی می‌کردند؛ نکته‌ای که بی‌شک برای امروز و اخلاق علمی این زمان ما درس‌های بسیاری دارد.
هرتسپرونگ در سال ۱۹۱۹ به سمت مدیریت رصدخانه دانشگاه لایدن برگزیده شد و یک سال بعد به درجه استادیاری دست‌ یافت. دو سال بعد او کاتالوگی از ۷۳۴ ستاره با قدر مطلق‌های متفاوت را منتشر کرد و هر چه بیشتر به رابطه بین رنگ-درخشندگی غنا بخشید. او همچنین کارهایی از قبیل منحنی نوری ستاره قطبی و اندازه‌گیری مسافت ابر ماژلانی کوچک را با استفاده از ستارگان متغیر قیفاووسی انجام داد. او توانست دو سیارک را کشف و از دانشگاه‌های اوتریخت، کپنهاگ و پاریس دکترای افتخاری دریافت کند. در سال ۱۹۳۷ هرتسپرونگ برنده مدال بروس شد. او در ۹۴سالگی در سال ۱۹۶۷ در دانمارک دیده از جهان فروبست. راسل تا دو سال قبل از مرگ هم مشغول کارهای علمی بود.

در دنیای نجوم نموداری وجود دارد که اهمیت آن برای منجمان همچون جدول تناوبی برای شیمی‌دانان است؛ نمودار هرتسپرونگ-راسل یا به‌اختصار نمودار ایچ-آر. این نمودار رابطه قدر مطلق یا درخشندگی ستارگان با دمای مؤثر سطح است. در واقع این نمودار که نام دو دانشمند را یدک می‌کشد، علاوه بر طبقه‌‌بندی ستارگان در دسته‌هایی نظیر رشته اصلی، غول‌ها، ابرغول‌ها، کوتوله‌های سفید و...، خطوط تحولی ستارگان را هم نشان می‌دهد. در این یادداشت قصد دارم کمی درباره یکی از ابداع‌کنندگان نمودار ایچ-آر بگویم: آینار هرتسپرونگ. آینار هرتسپرونگ دانمارکی قریب به ۱۴۶ سال قبل به تاریخ هشتم اکتبر ۱۸۷۳ برابر با مهرماه سال ۱۲۵۲ ه.ش در کپنهاگ به دنیا آمد. زمان تولد او مقارن با دوران پادشاهی ناصرالدین‌شاه قاجار بود؛ 20 سال پس از تأسیس دارالفنون و 60 ‌سال قبل از تأسیس دانشگاه تهران. سروین هرتسپرونگ پدر آینار، کارشناسي نجوم خود را از دانشگاه کپنهاگ دریافت کرد، اما به دلیل فقر و مشکلات مالی شغلی را در اداره بیمه برگزید و خیلی زود به رده مدیریت دست‌ یافت. پدر دوست داشت پسرش راه او را ادامه دهد، بنابراین آینار را به سمت نجوم و ریاضیات هدایت کرد. مشکلات مالی و نبود پشتوانه کماکان تهدیدی بود تا آینار جوان در دانشگاه نجوم و ریاضیات بخواند؛ بنابراین آینار در دانشگاه پلی‌تکنیک کپنهاگ مهندسی شیمی خواند. در سال ۱۸۹۳ وقتی آینار 20‌ساله بود پدرش درگذشت. از آنجایی‌که در خانواده هرتسپرونگ کسی به نجوم علاقه‌مند نبود همه کتاب‌های نجوم پدرش را فروختند، اما روزگار برای آینار هرتسپرونگ طرحی دیگر داشت.
بین سال‌های ۱۸۹۹ تا ۱۹۰۱ آینار در کسوت یک مهندس جوان در سن‌پترزبورگ آمریکا مشغول به کار شد. سپس به شهر لایپزیگ آلمان کوچ کرده و در آنجا در آزمایشگاه ویلهلم اوستوالد به آموختن فوتوشیمی روی آورد. سال ۱۹۰۲ برای آینار که در آستانه 30‌سالگی بود، با بحران همراه شد. مادرش چشم از دنیا فروبست و او مجبور شد به دانمارک بازگردد. بعد از مراجعت به سرزمین مادری به‌ عنوان اخترشناس غیرحرفه‌ای در رصدخانه دانشگاه کپنهاگ و نیز رصدخانه اورانیا مشغول به کار شد. ویکتور نیلسون، رئیس رصدخانه اورانیا، درباره هرتسپرونگ گفته: او مرد جوان باهوشی است که قصد دارد رنگ ستارگان را با عکاسی بسنجد. در سال ۱۹۰۵ هرتسپرونگ برخلاف معمول، در مجله‌ای که به عکاسی علمی اختصاص داشت، مقاله‌ای با عنوان «تابش ستارگان» منتشر کرد که شامل موارد زیر بود:
ستارگان در رده طیفی G ،K و M به دو سری از ستارگان با درخشندگی متفاوت تقسیم‌ شده‌اند.
ستارگان درخشان با رنگ قرمز باید پرجرم باشند.
تعداد کمی از ستارگان غول قرمز نشان‌دهنده این هستند که این ستارگان در مرحله تحول سریع قرار دارند.
در پی تحقیقات هرتسپرونگ، در سال ۱۹۰۷ او مقاله مهمی را با عنوان اندازه‌گیری فوتوگرافیک ابعاد ستارگان منتشر کرد. در همین زمان کارل شوارتسشیلد که از اخترشناسان پیشتاز آلمانی و مدیر رصدخانه گوتینگن بود، بعد از مطالعه مقاله هرتسپرونگ خیلی زود او را به رصدخانه گوتینگن و سپس پتسدام دعوت کرد. در کمتر از یک سال هرتسپرونگ به یکی از اخترشناسان ارشد اروپا تبدیل شد. در همین زمان بود که هنری نوریس راسل هم مستقل از آینار هرتسپرونگ اندازه‌گیری‌هایی مشابه انجام داده بود. سرانجام نمودار هرتسپرونگ-راسل در سال ۱۹۱۱ در مجله اخترفیزیک رصدخانه پتسدام برای نخستین‌بار منتشر شد. این سال در ایران مقارن با سلطنت احمدشاه قاجار و اشغال تبریز به وسیله قوای روس است.
هر چند هر دو اخترشناس نامور، راسل و هرتسپرونگ هر دو در ابداع نمودار ایچ-آر شریک بودند، اما از این دو عالی‌جناب دنیای علم این نکته آموزنده بر جای ‌مانده است که هر دو نفر نقش دیگری را مهم‌تر و پررنگ‌تر تلقی می‌کردند؛ نکته‌ای که بی‌شک برای امروز و اخلاق علمی این زمان ما درس‌های بسیاری دارد.
هرتسپرونگ در سال ۱۹۱۹ به سمت مدیریت رصدخانه دانشگاه لایدن برگزیده شد و یک سال بعد به درجه استادیاری دست‌ یافت. دو سال بعد او کاتالوگی از ۷۳۴ ستاره با قدر مطلق‌های متفاوت را منتشر کرد و هر چه بیشتر به رابطه بین رنگ-درخشندگی غنا بخشید. او همچنین کارهایی از قبیل منحنی نوری ستاره قطبی و اندازه‌گیری مسافت ابر ماژلانی کوچک را با استفاده از ستارگان متغیر قیفاووسی انجام داد. او توانست دو سیارک را کشف و از دانشگاه‌های اوتریخت، کپنهاگ و پاریس دکترای افتخاری دریافت کند. در سال ۱۹۳۷ هرتسپرونگ برنده مدال بروس شد. او در ۹۴سالگی در سال ۱۹۶۷ در دانمارک دیده از جهان فروبست. راسل تا دو سال قبل از مرگ هم مشغول کارهای علمی بود.

 

اخبار مرتبط سایر رسانه ها