خراشيدن طبيعت
محمد درويش
فعالیت‌های سدسازی در ارتباط با توسعه کشاورزی در ایران در قلمرو سه رودخانه عمده از اواخر سال‌های ۱۹۹۰ عواقب منفی چشمگیری براي جریان آب به دجله در بالادست بصره و در پايین‌دست به میانرودان داشته است. ارزیابی تصاویر ماهواره‌ای قدیمی توسط دیده‌بان حقوق بشر نشان می‌دهد که تا سال ۱۹۹۷ در حوضه آبخیز رودخانه سیروان که در جنوب به سد حمرین/عراق وارد می‌شود، تنها دو سد فعال وجود داشته‌اند. از آن به بعد اما ۱۲ سد جدید ساخته شده‌اند که ۹ عدد از آنها از سال ۲۰۱۱ بوده و یکی از آنها از سال ۲۰۱۹ به‌کار گرفته شده است. تصاویر حاکی از آن است که در حوضه آبخیز رود کرخه تا سال ۲۰۰۱ که نخستین و بزرگ‌ترین سد ساخته شد، هیج سدی وجود نداشت. سپس بین سال‌های ۲۰۱۱ و ۲۰۱۷ پنج سد دیگر در بالادست اضافه شدند. در حوضه آبخیز کارون تصاویر نشان می‌دهند که تا سال ۲۰۰۱ چهار سد فعالیت داشتند؛ بین سال‌های ۲۰۰۲ و ۲۰۱۳ هشت سد دیگر به آنها افزوده شدند و درنهایت سد گتوند آبگیری شده است. دکتر الاجودی، معاون فرماندار بصره می‌گوید که تا زمان ساخته‌شدن سدها در امتداد کارون، ۷۵ درصد از آب مصرفی بصره از کارون سرچشمه می‌گرفت و به اروندرود سرازیر می‌شد.
مقامات عراقی بر تأثیرات منفی سدهای برقابی در ایران بر جریان آب به شطالعرب تأکید می‌کنند، اگرچه این احتمال وجود دارد که توسعه کشاورزی در ایران بر کاهش جریان آب، اگر نه بیشتر، اما به‌همان اندازه سدسازی تأثیر داشته است. علاوه بر ساخت سریع سدهای برقابی، ارزیابی تصاویر ماهواره‌ای گسترش قابل ملاحظه در زمینه کشت نیشکر و پرورش ماهی را در ۲۵ سال آشکار می‌کنند. تصاویر نشان می‌دهند مصرف آب از جانب صنعت نیشکر در این منطقه تأثیر چشمگیری بر کاهش جریان آب به پايين‌دست داشته است. کشت نیشکر از نیمه سال‌های ۱۹۹۰ در منطقه شوش، آنجا که کرخه و کارون به یکدیگر می‌رسند، آغاز شد و تا اوایل سال‌های ۲۰۰۰ به سرعت توسعه پیدا کرد. تصاویر ماهواره‌ای در بین سال‌های ۲۰۰۰ و ۲۰۰۹ سه محدوده بزرگ کشت نیشکر و یک محل پرورش ماهی را در جنوب اهواز به مقیاس در مجموع ۱۰۰ هزار هکتار نشان می‌دهند.
تغذیه این مزارع شبکه پیچیده‌ای از چندین هزار کیلومتر کانال‌های سطحی و ده‌ها ایستگاه پمپاژ است که آب را از کرخه و کارون بیرون می‌کشد. اگرچه دیده‌بان حقوق بشر قادر نیست کمیت مصرف آب را محاسبه کند، اما واضح است که مقیاس و شدت انحراف آب برای کشت نیشکر آن‌طور که در تصاویر ماهواره‌ای دیده می‌شود، بر کاهش جریان آب در حد چشمگیری تأثیرگذار است. علاوه بر این می‌توان افزایش چشمگیری از پوشش گیاهی در امتداد ساحل دز و کارون از سال ۲۰۰۱ را مشاهده کرد؛ در پايین‌دست سد دز و بالادست گتوند. جدا از مزارع عمده کشت نیشکر، تصاویر گسترش مکان‌های پرورش ماهی و دیگر محصولات کشاورزی را در امتداد نزدیک به ۸۰ کیلومتر آخر رود کارون پیش از ریخته‌شدن به اروندرود در عراق نشان می‌دهند. پیش از رسیدن به شطالعرب کارون به مصب اصلی خود، رودخانه بهمن‌شیر در ایران- به موازات شطالعرب-می‌ریزد. تصاویر بین سال‌های ۲۰۰۰ و ۲۰۱۷ حاکی از آن است که کشاورزی در طول رودخانه بهمن‌شیر افزایش پیدا کرده که در مقایسه با کاهش کشاورزی در ساحل سمت راست شطالعرب در عراق، تضاد فاحشی را نمایان می‌کند.
و این قصه پرغصه ما در منطقه‌ای است که طبیعتش از سیاست‌های آبی چهار کشور ترکیه، ایران، سوریه و عراق هر روز بیشتر از روز قبل می‌خراشد و فرسوده می‌شود.
*بخش اول اين مطلب درباره اثر سدسازی و طرح‌های انتقال آب در ترکیه، سوریه، ایران و عراق بر تشدید بحران در هورالعظیم، میانرودان، بصره و اروندرود روز 22مرداد منتشر شد.
فعالیت‌های سدسازی در ارتباط با توسعه کشاورزی در ایران در قلمرو سه رودخانه عمده از اواخر سال‌های ۱۹۹۰ عواقب منفی چشمگیری براي جریان آب به دجله در بالادست بصره و در پايین‌دست به میانرودان داشته است. ارزیابی تصاویر ماهواره‌ای قدیمی توسط دیده‌بان حقوق بشر نشان می‌دهد که تا سال ۱۹۹۷ در حوضه آبخیز رودخانه سیروان که در جنوب به سد حمرین/عراق وارد می‌شود، تنها دو سد فعال وجود داشته‌اند. از آن به بعد اما ۱۲ سد جدید ساخته شده‌اند که ۹ عدد از آنها از سال ۲۰۱۱ بوده و یکی از آنها از سال ۲۰۱۹ به‌کار گرفته شده است. تصاویر حاکی از آن است که در حوضه آبخیز رود کرخه تا سال ۲۰۰۱ که نخستین و بزرگ‌ترین سد ساخته شد، هیج سدی وجود نداشت. سپس بین سال‌های ۲۰۱۱ و ۲۰۱۷ پنج سد دیگر در بالادست اضافه شدند. در حوضه آبخیز کارون تصاویر نشان می‌دهند که تا سال ۲۰۰۱ چهار سد فعالیت داشتند؛ بین سال‌های ۲۰۰۲ و ۲۰۱۳ هشت سد دیگر به آنها افزوده شدند و درنهایت سد گتوند آبگیری شده است. دکتر الاجودی، معاون فرماندار بصره می‌گوید که تا زمان ساخته‌شدن سدها در امتداد کارون، ۷۵ درصد از آب مصرفی بصره از کارون سرچشمه می‌گرفت و به اروندرود سرازیر می‌شد.
مقامات عراقی بر تأثیرات منفی سدهای برقابی در ایران بر جریان آب به شطالعرب تأکید می‌کنند، اگرچه این احتمال وجود دارد که توسعه کشاورزی در ایران بر کاهش جریان آب، اگر نه بیشتر، اما به‌همان اندازه سدسازی تأثیر داشته است. علاوه بر ساخت سریع سدهای برقابی، ارزیابی تصاویر ماهواره‌ای گسترش قابل ملاحظه در زمینه کشت نیشکر و پرورش ماهی را در ۲۵ سال آشکار می‌کنند. تصاویر نشان می‌دهند مصرف آب از جانب صنعت نیشکر در این منطقه تأثیر چشمگیری بر کاهش جریان آب به پايين‌دست داشته است. کشت نیشکر از نیمه سال‌های ۱۹۹۰ در منطقه شوش، آنجا که کرخه و کارون به یکدیگر می‌رسند، آغاز شد و تا اوایل سال‌های ۲۰۰۰ به سرعت توسعه پیدا کرد. تصاویر ماهواره‌ای در بین سال‌های ۲۰۰۰ و ۲۰۰۹ سه محدوده بزرگ کشت نیشکر و یک محل پرورش ماهی را در جنوب اهواز به مقیاس در مجموع ۱۰۰ هزار هکتار نشان می‌دهند.
تغذیه این مزارع شبکه پیچیده‌ای از چندین هزار کیلومتر کانال‌های سطحی و ده‌ها ایستگاه پمپاژ است که آب را از کرخه و کارون بیرون می‌کشد. اگرچه دیده‌بان حقوق بشر قادر نیست کمیت مصرف آب را محاسبه کند، اما واضح است که مقیاس و شدت انحراف آب برای کشت نیشکر آن‌طور که در تصاویر ماهواره‌ای دیده می‌شود، بر کاهش جریان آب در حد چشمگیری تأثیرگذار است. علاوه بر این می‌توان افزایش چشمگیری از پوشش گیاهی در امتداد ساحل دز و کارون از سال ۲۰۰۱ را مشاهده کرد؛ در پايین‌دست سد دز و بالادست گتوند. جدا از مزارع عمده کشت نیشکر، تصاویر گسترش مکان‌های پرورش ماهی و دیگر محصولات کشاورزی را در امتداد نزدیک به ۸۰ کیلومتر آخر رود کارون پیش از ریخته‌شدن به اروندرود در عراق نشان می‌دهند. پیش از رسیدن به شطالعرب کارون به مصب اصلی خود، رودخانه بهمن‌شیر در ایران- به موازات شطالعرب-می‌ریزد. تصاویر بین سال‌های ۲۰۰۰ و ۲۰۱۷ حاکی از آن است که کشاورزی در طول رودخانه بهمن‌شیر افزایش پیدا کرده که در مقایسه با کاهش کشاورزی در ساحل سمت راست شطالعرب در عراق، تضاد فاحشی را نمایان می‌کند.
و این قصه پرغصه ما در منطقه‌ای است که طبیعتش از سیاست‌های آبی چهار کشور ترکیه، ایران، سوریه و عراق هر روز بیشتر از روز قبل می‌خراشد و فرسوده می‌شود.
*بخش اول اين مطلب درباره اثر سدسازی و طرح‌های انتقال آب در ترکیه، سوریه، ایران و عراق بر تشدید بحران در هورالعظیم، میانرودان، بصره و اروندرود روز 22مرداد منتشر شد.