از آلودگي نوري تا خشکسالي
رضا ماهمنظر. منجم و مروج علم
بارها و بارها نام آلودگي نوري را از زبان منجمان و حاميان محيط زيست شنيدهايم. شايد تصور ما از اين واژه محوشدن ستارگان از آسمان شب باشد يا با کمي پرسوجو متوجه شويم که نور چراغها بر مهاجرت پرندگان يا سيکل شب و روز درختان تأثيرگذار باشد، اما فاجعه آلودگي نوري بسيار پيچيدهتر از اين حرفهاست.
آلودگي نوري (Light pollution) نوعي آلودگي است که به روشنشدن بيش از حد يک محيط -همچون پارکها، معابر يا حتي جادهها- بر اثر نورهاي مصنوعي گفته ميشود. آلودگي نوري باعث کمفروغشدن ستارگان و اجرام آسماني در آسمان ميشود و مانند تمام انواع ديگر آلودگي، به محيط زيست نيز آسيب ميرساند. اين آسيب در درجه اول باعث انحراف مسير پرندگان در حال کوچ ميشود و باعث ميشود آنها راه بازگشت به اقامتگاه تابستانه و زمستانه خود را گم کنند. علت اين موضوع اشتباهگرفتن نور چراغها با نور ستارگان است، چراکه بعضي پرندگان به کمک نور ستارگان مسير خود را مييابند.
از ديگر تأثيرات اين آلودگي درخشان ميتوان به تغيير سيکل فتوسنتز درختان اشاره کرد. درختان با آزادکردن دياکسيدکربن در تاريکي شب موجب تعادل در ترکيبات شيميايي و چرخه فتوسنتز درون برگها ميشوند، اما در صورت حضور نور در تاريکي شب اين چرخه معيوب شده و برگ درختان نميتوانند به تعادل شيميايي خود دست يابند. در نتيجه بازده برگ پايين آمده و در ادامه درخت نيز عمر کوتاهتري خواهد داشت. بهترين نمونه از چنين پديدهاي را ميتوان در درختان حاشيه خيابان جستوجو کرد. عموما اين درختان به نسبت موارد مشابه خود در مناطق تاريک، عمر کوتاهتري دارند. اما آنچه در اين متن بيشتر از همه مورد توجه است، تأثير آلودگي بر زندگي شبانهروز انسان و محيط زيست در ابعاد بسيار کلان است.
چشم انسان رابط ميان ساعت دروني بدن و محيط است. به بيان ديگر در زمان تاريکي، نوري به چشم نميرسد و مغز تصور ميکند که زمان شب و استراحت فرا رسيده است. پس ترشح هورمونهاي مرتبط با استراحت و خواب در خون آغاز ميشود. در زمان خواب بدن فرصت خروج سموم درون سلولها را پيدا ميکند تا بدن در صبح آماده فعاليت و سوختوساز مجدد باشد. يکي از مهمترين اين هورمونها «ملاتونين» نام دارد. اما زماني که نورپردازيهاي نامناسب از پنجره خانه شما به محل خواب شما راه پيدا ميکنند، موجب کاهش ترشح ملاتونين در خونتان ميشوند. نتيجه اين اتفاق، حس خستگي و کسالت در صبحهنگام است. نور سفيد و آبي بيشترين تأثير را بر کاهش ترشح ملاتونين بر خون دارند و جالب اينجاست که استفاده ديرهنگام از موبايل و تلويزيون بر کاهش ترشح ملاتونين خواهد افزود.
تأثيرات کوتاهمدت اين پديده، خستگي، عصبانيت، کاهش تمرکز و خوابآلودگي طي روز است. اما در طولانيمدت، باعث افزايش احتمال بروز سرطان سينه در خانمها و سرطان پروستات در آقايان ميشود. اين دو سرطان بعد از سرطان روده و ريه، شايعترين موارد سرطان در جهان هستند. اما ميتوان به راحتي با استفاده از يک پرده تيره نور واردشده به اتاق را در زمان شب کاهش داد. همچنين يک اپليکيشن رايگان موبايل به نام Twilight در دسترس است که نور آبي صفحات موبايل را شبهنگام فيلتر ميکند و از تأثيرات سوءاستفاده از موبايل در شب ميکاهد. ناگفته نماند استفاده از چراغ خواب نيز نمونهاي ديگر از عدم استفاده از مهندسي نور در محيط زندگي ماست. چراغ خواب علاوه بر افزايش مصرف انرژي موجب فريب مغز در زمان خواب ميشود. نور ضعيفي که هنگام خواب از پلک ما عبور ميکند باعث ميشود ساعت دروني بدن تصور کند که خواب ما يک چرت روزانه و کوتاهمدت است. بر همين اساس ترشح هورمونهاي مرتبط با زمان خواب را نيز کاهش ميدهد و حتي متوقف ميکند. با اين حال صدمات ناشي از آلودگي نوري به اينجا منتهي نميشود.
در نگاه اول روشنبودن معابر شايد بسيار جذاب باشد. ديدهشدن نور چراغها از فواصل بسيار دور يا از ارتفاعات پيرامون شهرها ممکن است چشمنواز به نظر برسد و حتي نمادي از پيشرفت باشد. اين اشتباه، جنايت بشريت در حق محيط زيست است. استفاده از پوشش نامناسب روي چراغهاي معابر، باعث هدررفتن نور چراغها به آسمان ميشود. چراغهايي که فاقد پوشش مناسب هستند، در عمل 50 درصد از نور را به آسمان ميفرستند؛ بدون هيچگونه فايدهاي. بخشي از 50 درصد باقيمانده نور نيز در برخورد با ستون چراغ باعث ايجاد سايه ميشود و چيزي حدود 10 تا 15 درصد نور نيز به اين شکل تلف ميشود. پس از صددرصد نور توليدشده توسط چراغ، تنها 40 درصد مورد استفاده قرار ميگيرد. در نتيجه براي روشنکردن معابر و پارکها به اندازه مطلوب، به ناچار تعداد چراغها بايد به بيش از دو برابر افزايش يابد و متعاقبا مصرف انرژي برق نيز به همين مقدار بيشتر ميشود.
چيزي که اين بحران را دوچندان ميکند استفاده برخي افراد از نورپردازي براي جذابنشاندادن ساختمان است. نماهاي نور در سمت بيروني خانهها موجب افزايش مصرف انرژي و البته تشديد آلودگي نوري ميشود و علاوه بر تأثيرات سوئي که پيشتر به آنها اشاره شد، به ناچار سبب افزايش فعاليت بيشتر توربينهاي سدها نيز ميشود، چراکه براي تأمين اين ميزان انرژي بايد بيش از پيش از ذخاير آب پشت سدها بهره ببرند.
نتيجه اين فرايند کاهش حجم آب ذخيرهشده در پشت سدهاست. اين يک حقيقت است که نورپردازي نامناسب و افراط در مصرف انرژي برق با هدف زيباسازي شهرها و روستاها ميتواند بر کاهش ذخاير آب تأثير مستقيم بگذارد. زماني که ميتوانيم با استفاده از پوششهاي مناسب چراغ و همچنين خاموشي نورپردازهاي بيهوده به افزايش ذخاير آب کمک کنيم، چه دليلي وجو دارد که از اين عمل سر باز زنيم؟
در ماديترين نگاه، استفاده از يک کاسه چراغ به کاهش هزينه برق منجر ميشود و اين حداقل فايده آن است. اما در نگاه گسترده درمييابيم که يک تغيير ساده در محيط زندگي ما، ميتواند تأثيري بسيار عميقي بر سلامت، محيط زيست و حتي آينده فرزندانمان داشته باشد. اميد است که روزي مسئولان شهرسازي و کساني که مرتبط با نورپردازي در شهرها هستند، به مهندسي نور و سلامت نور توجه داشته باشند و علاوه بر توجه به مسائل زيستمحيطي، به تأثير آلودگي نوري در زندگي روزمره نيز توجه کنند. پس بياييد با کاهش آلودگي نوري در حفظ ذخاير آب ايران و جهان کوشا باشيم و اين فرهنگ را در شهرها و روستاهاي محل زندگي خود گسترش دهيم.
بارها و بارها نام آلودگي نوري را از زبان منجمان و حاميان محيط زيست شنيدهايم. شايد تصور ما از اين واژه محوشدن ستارگان از آسمان شب باشد يا با کمي پرسوجو متوجه شويم که نور چراغها بر مهاجرت پرندگان يا سيکل شب و روز درختان تأثيرگذار باشد، اما فاجعه آلودگي نوري بسيار پيچيدهتر از اين حرفهاست.
آلودگي نوري (Light pollution) نوعي آلودگي است که به روشنشدن بيش از حد يک محيط -همچون پارکها، معابر يا حتي جادهها- بر اثر نورهاي مصنوعي گفته ميشود. آلودگي نوري باعث کمفروغشدن ستارگان و اجرام آسماني در آسمان ميشود و مانند تمام انواع ديگر آلودگي، به محيط زيست نيز آسيب ميرساند. اين آسيب در درجه اول باعث انحراف مسير پرندگان در حال کوچ ميشود و باعث ميشود آنها راه بازگشت به اقامتگاه تابستانه و زمستانه خود را گم کنند. علت اين موضوع اشتباهگرفتن نور چراغها با نور ستارگان است، چراکه بعضي پرندگان به کمک نور ستارگان مسير خود را مييابند.
از ديگر تأثيرات اين آلودگي درخشان ميتوان به تغيير سيکل فتوسنتز درختان اشاره کرد. درختان با آزادکردن دياکسيدکربن در تاريکي شب موجب تعادل در ترکيبات شيميايي و چرخه فتوسنتز درون برگها ميشوند، اما در صورت حضور نور در تاريکي شب اين چرخه معيوب شده و برگ درختان نميتوانند به تعادل شيميايي خود دست يابند. در نتيجه بازده برگ پايين آمده و در ادامه درخت نيز عمر کوتاهتري خواهد داشت. بهترين نمونه از چنين پديدهاي را ميتوان در درختان حاشيه خيابان جستوجو کرد. عموما اين درختان به نسبت موارد مشابه خود در مناطق تاريک، عمر کوتاهتري دارند. اما آنچه در اين متن بيشتر از همه مورد توجه است، تأثير آلودگي بر زندگي شبانهروز انسان و محيط زيست در ابعاد بسيار کلان است.
چشم انسان رابط ميان ساعت دروني بدن و محيط است. به بيان ديگر در زمان تاريکي، نوري به چشم نميرسد و مغز تصور ميکند که زمان شب و استراحت فرا رسيده است. پس ترشح هورمونهاي مرتبط با استراحت و خواب در خون آغاز ميشود. در زمان خواب بدن فرصت خروج سموم درون سلولها را پيدا ميکند تا بدن در صبح آماده فعاليت و سوختوساز مجدد باشد. يکي از مهمترين اين هورمونها «ملاتونين» نام دارد. اما زماني که نورپردازيهاي نامناسب از پنجره خانه شما به محل خواب شما راه پيدا ميکنند، موجب کاهش ترشح ملاتونين در خونتان ميشوند. نتيجه اين اتفاق، حس خستگي و کسالت در صبحهنگام است. نور سفيد و آبي بيشترين تأثير را بر کاهش ترشح ملاتونين بر خون دارند و جالب اينجاست که استفاده ديرهنگام از موبايل و تلويزيون بر کاهش ترشح ملاتونين خواهد افزود.
تأثيرات کوتاهمدت اين پديده، خستگي، عصبانيت، کاهش تمرکز و خوابآلودگي طي روز است. اما در طولانيمدت، باعث افزايش احتمال بروز سرطان سينه در خانمها و سرطان پروستات در آقايان ميشود. اين دو سرطان بعد از سرطان روده و ريه، شايعترين موارد سرطان در جهان هستند. اما ميتوان به راحتي با استفاده از يک پرده تيره نور واردشده به اتاق را در زمان شب کاهش داد. همچنين يک اپليکيشن رايگان موبايل به نام Twilight در دسترس است که نور آبي صفحات موبايل را شبهنگام فيلتر ميکند و از تأثيرات سوءاستفاده از موبايل در شب ميکاهد. ناگفته نماند استفاده از چراغ خواب نيز نمونهاي ديگر از عدم استفاده از مهندسي نور در محيط زندگي ماست. چراغ خواب علاوه بر افزايش مصرف انرژي موجب فريب مغز در زمان خواب ميشود. نور ضعيفي که هنگام خواب از پلک ما عبور ميکند باعث ميشود ساعت دروني بدن تصور کند که خواب ما يک چرت روزانه و کوتاهمدت است. بر همين اساس ترشح هورمونهاي مرتبط با زمان خواب را نيز کاهش ميدهد و حتي متوقف ميکند. با اين حال صدمات ناشي از آلودگي نوري به اينجا منتهي نميشود.
در نگاه اول روشنبودن معابر شايد بسيار جذاب باشد. ديدهشدن نور چراغها از فواصل بسيار دور يا از ارتفاعات پيرامون شهرها ممکن است چشمنواز به نظر برسد و حتي نمادي از پيشرفت باشد. اين اشتباه، جنايت بشريت در حق محيط زيست است. استفاده از پوشش نامناسب روي چراغهاي معابر، باعث هدررفتن نور چراغها به آسمان ميشود. چراغهايي که فاقد پوشش مناسب هستند، در عمل 50 درصد از نور را به آسمان ميفرستند؛ بدون هيچگونه فايدهاي. بخشي از 50 درصد باقيمانده نور نيز در برخورد با ستون چراغ باعث ايجاد سايه ميشود و چيزي حدود 10 تا 15 درصد نور نيز به اين شکل تلف ميشود. پس از صددرصد نور توليدشده توسط چراغ، تنها 40 درصد مورد استفاده قرار ميگيرد. در نتيجه براي روشنکردن معابر و پارکها به اندازه مطلوب، به ناچار تعداد چراغها بايد به بيش از دو برابر افزايش يابد و متعاقبا مصرف انرژي برق نيز به همين مقدار بيشتر ميشود.
چيزي که اين بحران را دوچندان ميکند استفاده برخي افراد از نورپردازي براي جذابنشاندادن ساختمان است. نماهاي نور در سمت بيروني خانهها موجب افزايش مصرف انرژي و البته تشديد آلودگي نوري ميشود و علاوه بر تأثيرات سوئي که پيشتر به آنها اشاره شد، به ناچار سبب افزايش فعاليت بيشتر توربينهاي سدها نيز ميشود، چراکه براي تأمين اين ميزان انرژي بايد بيش از پيش از ذخاير آب پشت سدها بهره ببرند.
نتيجه اين فرايند کاهش حجم آب ذخيرهشده در پشت سدهاست. اين يک حقيقت است که نورپردازي نامناسب و افراط در مصرف انرژي برق با هدف زيباسازي شهرها و روستاها ميتواند بر کاهش ذخاير آب تأثير مستقيم بگذارد. زماني که ميتوانيم با استفاده از پوششهاي مناسب چراغ و همچنين خاموشي نورپردازهاي بيهوده به افزايش ذخاير آب کمک کنيم، چه دليلي وجو دارد که از اين عمل سر باز زنيم؟
در ماديترين نگاه، استفاده از يک کاسه چراغ به کاهش هزينه برق منجر ميشود و اين حداقل فايده آن است. اما در نگاه گسترده درمييابيم که يک تغيير ساده در محيط زندگي ما، ميتواند تأثيري بسيار عميقي بر سلامت، محيط زيست و حتي آينده فرزندانمان داشته باشد. اميد است که روزي مسئولان شهرسازي و کساني که مرتبط با نورپردازي در شهرها هستند، به مهندسي نور و سلامت نور توجه داشته باشند و علاوه بر توجه به مسائل زيستمحيطي، به تأثير آلودگي نوري در زندگي روزمره نيز توجه کنند. پس بياييد با کاهش آلودگي نوري در حفظ ذخاير آب ايران و جهان کوشا باشيم و اين فرهنگ را در شهرها و روستاهاي محل زندگي خود گسترش دهيم.