زمین‌لرزه طبس و درسی برای امروز
مهدی زارع*
بیست‌وپنجم شهریور یادآور زمین‌لرزه 1357 طبس با بیش از شش هزار کشته است. این زلزله در ساعت 19:06 بعدازظهر و حدود 15 دقیقه بعد از غروب آفتاب، شهر طبس و 30 روستای اطراف آن را در هم کوبید. دقایق و ساعت اولیه بعد از رخداد زلزله طبس برای بازماندگان در حال جست‌وجو در شهر ِکاملا ویران‌شده و در تاریکی هوا بسیار هولناک بود، به‌نحوی‌که آنها که هنوز زنده‌اند، همچنان از آن حال‌‌وهوا به‌عنوان خاطره‌ای تلخ یاد کرده و با جزئیات تعریفش می‌کنند. مشخصه محل زلزله طبس آن بود که شهر به نحوی ویران شده بود که برای بازماندگان یادآوری اینکه خانه‌های خود و بستگانشان در کدام محل دقیق جغرافیایی در میان خرابه‌ها واقع بوده، دشوار بود. در ساعات و دقایق قبل از این زلزله هیچ پیش‌لرزه‌ای در ایستگاه‌های لرزه‌نگاری که آن هنگام وجود داشتند، ثبت نشده (چه‌بسا رخدادهای کوچکی اگر رخ داده باشد نه در ایستگاه‌های واقع در دوردست قابل ثبت بودند و نه در ایستگاه شتاب‌نگاری طبس که متخصص ثبت زلزله‌های شدید بود و از سوی زنده‌یاد مهندس علی‌اکبر معین‌فر، مدیر دفتر فنی سازمان برنامه آن زمان، نصب شده بود)، اما برخی رویدادهای غیرعادی هشداردهنده، مانند رفتار غیرعادی جانوران و نمایان‌شدن یک روشنایی بر فراز شتری‌کوه، گزارش شده است. 80 درصد تلفات در خود طبس جان باختند. طبس شهری تاریخی بود که تمام آثار تاریخی و بناهای باستانی آن در زلزله 1357 ویران شد. این رخداد درس مهمی به ما داد که اگر زمین‌لرزه شدیدی در نزدیکی هر آبادی مهم ما در داخل فلات ایران رخ دهد، امکان دارد ما تمام یا بستر آن دارایی فیزیکی یا فرهنگی و معنوی را از دست بدهیم. همین اتفاق به شکلی دیگر در زلزله پنجم دی 1382 بم نیز تکرار شد. زمین‌لرزه طبس شروع بحث‌هایی را در کشور دامن زد که آیا می‌توان به شواهدی قبل از رخداد زمین‌لرزه دست یافت تا بر مبنای آن رخداد زمین‌لرزه‌ای شدید و اصلی را در ماه‌ها و سال‌های بعد حدس زد؟ زمین‌لرزه 1868 م. (1247 شمسی در زمان ناصرالدین‌شاه قاجار) در حصار گلی در دریاچه نمک قم از این نظر جالب است که قدیمی‌ترین کوشش شناخته‌شده برای پیونددادن رفتار بی‌هنجار جانوران پیش از یک زمین‌لرزه با خود پدیده زمین‌لرزه و نیز با اثرات آن بر مخابرات تلگرافی است. یوسف تلگرافچی، مسئول تلگراف‌خانه کرمان، در روزنامه دولتی ششم مهر 1285 ش. (1906م) می‌نویسد: «در 10 جمادی‌الاول در همه‌جا مخابرات به‌وسیله خطوط تلگراف دستخوش دشواری بسیار و دریافت ضعیف شد که از آن می‌توان این نتیجه را گرفت که هنگامی که زمین‌لرزه‌ای نزدیک به روی‌دادن باشد، روز پیش از آن شدت الکتریسیته در زمین بیشتر می‌شود و در نتیجه مخابرات تلگرافی را دشوار می‌سازد... در شب مورد بحث، پیش از جنبیدن زمین و نزدیک به رویداد زمین‌لرزه، جانوران و پرندگان ناله و فریاد می‌کردند و بیشتر مردم بوی زننده‌ای مانند بوی گوگرد حس می‌کردند که سبب دست‌دادن احساس تهوع می‌شد. ازآنجاکه حس بویایی جانوران حساس‌تر از آدمیان است، ممکن است که همین بو دلیل سروصداهایی که جانوران می‌کردند، بوده باشد. سبب آن است که بخاراتی در درون کره زمین محصورند که در نتیجه رویداد یک زمین‌لرزه از ترک‌ها و شکاف‌های زمین به بیرون راه می‌یابند». در سال 1910 وی ادعا کرد که به کشفی دست یافته است که در آن سیم مسی تلگراف جنبش زمین را می‌گیرد و نزدیک‌بودن زمین‌لرزه را شش ثانیه پیش از رویداد هشدار می‌دهد. این مبتکر در مقاله‌ای در روزنامه ایران نو، شرح می‌دهد که چگونه نخستین‌بار متوجه اثرات هشداردهنده زمین‌لرزه
1897 م. روی خط تلگراف شد. حقیقت آن است که او توانست یک زمین‌لرزه را با دستگاه ساده‌ای که برای هشدار پیش‌هنگام زلزله ساخته بود، قبل از رسیدن امواج مخرب ثانویه پیش‌یابی کند و با فریاد به خانواده‌اش اطلاع دهد که امواج مخرب زلزله درراه‌اند و به بیرون بروند! این مورد را باید یکی از اولین موارد موفق کاربرد سامانه هشدار پیش‌هنگام زلزله در جهان دانست. از سوی دیگر بسیاری از زلزله‌های شدید و اصلی چند تا چندین ماه، گاه تا یک دهه، بعد از رخداد زلزله‌های با اندازه متوسط (بزرگای حدود پنج) رخ داده‌اند. رابطه بین زلزله‌های با بزرگای متوسط و لرزه اصلی پی‌آمد آن مشخص شده است. به‌طور خاص 11 زلزله بزرگ ایران با بزرگای بیش از شش در قرن گذشته با افزایش تعداد زلزله‌های متوسط (بزرگای چهار تا شش) در بازه زمانی پنج سال قبل از زلزله اصلی رخ داده‌اند. قبل از زلزله سال 1909 ناحیه خلیج سانفرانسیسکو در 1868 م. زلزله‌های متوسط مهمی رخ داده است. قبل از زلزله 28 اکتبر 1707 کانتو (بزرگ‌ترین زلزله ژاپن با بزرگای 9، قبل از زلزله 2011 سندای) و زلزله اول سپتامبر 1923 کانتو توکیو با بزرگای هشت و حدود 143 هزار کشته در ژاپن نیز زلزله‌های مهمی در
دهه قبل از آن در همان ناحیه گزارش شده است. در دهه‌های گذشته نیز زلزله‌های با بزرگای متوسط (چهار تا شش) قبل از زلزله‌های شدید (با بزرگای بیش از شش) در جنوب کالیفرنیا ثبت شده است. افزایش فعالیت زلزله‌های بزرگ‌تر از M=5 قبل از زلزله 17 اکتبر 1989 (25 مهر 1368 که امسال به سی‌امین سالروز آن نیز می‌رسیم) در لوما پریتا در ناحیه خلیج سانفرانسیسکو ثبت و گزارش شده است. در ایران براساس داده‌های ثبت‌شده در بازه زمانی 10 سال تا چهار ماه قبل از رخداد زلزله 25 شهریور 1357 طبس با بزرگای 7.4، زلزله شش مرداد 1360 سیرچ با بزرگای 7.3، زلزله 31 خرداد 1369 منجیل با بزرگای 7.3، زلزله 23 اسفند 1376 فندقا (شرق کرمان) با بزرگای 6.4 و زلزله پنجم دی‌ماه 1382 بم با بزرگای 6.5 در شعاع صد کیلومتر از کانون این زلزله‌ها، یک جفت زمین‌لرزه با بزرگای حدود پنج رخ داده است. به‌لحاظ آماری می‌توان نشان داد که زلزله‌های با بزرگای هفت تا هشت در هر دهه دو رخداد قابل انتظارند. بر این اساس یکی از درس‌های زمین‌لرزه 25 شهریور 1357 طبس و 41 سال بعد از رخداد آن، سامان‌دادن کوشش‌های ارزیابی و پیش‌یابی و پیش‌بینی خطر زلزله‌های بزرگ و راه‌اندازی سامانه
هشدار پیش‌هنگام زلزله برای شهرهای بزرگ است که اکنون در ایران حدود 15 سال است که همچنان در حال راه‌اندازی است، ولی شروع به کار نکرده است! شاید باید کار را از زنده‌یاد یوسف تلگرافچی، متصدی تلگراف‌خانه کرمان در 110 سال قبل بیاموزیم.
* استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله‌و عضو وابسته فرهنگستان علوم
بیست‌وپنجم شهریور یادآور زمین‌لرزه 1357 طبس با بیش از شش هزار کشته است. این زلزله در ساعت 19:06 بعدازظهر و حدود 15 دقیقه بعد از غروب آفتاب، شهر طبس و 30 روستای اطراف آن را در هم کوبید. دقایق و ساعت اولیه بعد از رخداد زلزله طبس برای بازماندگان در حال جست‌وجو در شهر ِکاملا ویران‌شده و در تاریکی هوا بسیار هولناک بود، به‌نحوی‌که آنها که هنوز زنده‌اند، همچنان از آن حال‌‌وهوا به‌عنوان خاطره‌ای تلخ یاد کرده و با جزئیات تعریفش می‌کنند. مشخصه محل زلزله طبس آن بود که شهر به نحوی ویران شده بود که برای بازماندگان یادآوری اینکه خانه‌های خود و بستگانشان در کدام محل دقیق جغرافیایی در میان خرابه‌ها واقع بوده، دشوار بود. در ساعات و دقایق قبل از این زلزله هیچ پیش‌لرزه‌ای در ایستگاه‌های لرزه‌نگاری که آن هنگام وجود داشتند، ثبت نشده (چه‌بسا رخدادهای کوچکی اگر رخ داده باشد نه در ایستگاه‌های واقع در دوردست قابل ثبت بودند و نه در ایستگاه شتاب‌نگاری طبس که متخصص ثبت زلزله‌های شدید بود و از سوی زنده‌یاد مهندس علی‌اکبر معین‌فر، مدیر دفتر فنی سازمان برنامه آن زمان، نصب شده بود)، اما برخی رویدادهای غیرعادی هشداردهنده، مانند رفتار غیرعادی جانوران و نمایان‌شدن یک روشنایی بر فراز شتری‌کوه، گزارش شده است. 80 درصد تلفات در خود طبس جان باختند. طبس شهری تاریخی بود که تمام آثار تاریخی و بناهای باستانی آن در زلزله 1357 ویران شد. این رخداد درس مهمی به ما داد که اگر زمین‌لرزه شدیدی در نزدیکی هر آبادی مهم ما در داخل فلات ایران رخ دهد، امکان دارد ما تمام یا بستر آن دارایی فیزیکی یا فرهنگی و معنوی را از دست بدهیم. همین اتفاق به شکلی دیگر در زلزله پنجم دی 1382 بم نیز تکرار شد. زمین‌لرزه طبس شروع بحث‌هایی را در کشور دامن زد که آیا می‌توان به شواهدی قبل از رخداد زمین‌لرزه دست یافت تا بر مبنای آن رخداد زمین‌لرزه‌ای شدید و اصلی را در ماه‌ها و سال‌های بعد حدس زد؟ زمین‌لرزه 1868 م. (1247 شمسی در زمان ناصرالدین‌شاه قاجار) در حصار گلی در دریاچه نمک قم از این نظر جالب است که قدیمی‌ترین کوشش شناخته‌شده برای پیونددادن رفتار بی‌هنجار جانوران پیش از یک زمین‌لرزه با خود پدیده زمین‌لرزه و نیز با اثرات آن بر مخابرات تلگرافی است. یوسف تلگرافچی، مسئول تلگراف‌خانه کرمان، در روزنامه دولتی ششم مهر 1285 ش. (1906م) می‌نویسد: «در 10 جمادی‌الاول در همه‌جا مخابرات به‌وسیله خطوط تلگراف دستخوش دشواری بسیار و دریافت ضعیف شد که از آن می‌توان این نتیجه را گرفت که هنگامی که زمین‌لرزه‌ای نزدیک به روی‌دادن باشد، روز پیش از آن شدت الکتریسیته در زمین بیشتر می‌شود و در نتیجه مخابرات تلگرافی را دشوار می‌سازد... در شب مورد بحث، پیش از جنبیدن زمین و نزدیک به رویداد زمین‌لرزه، جانوران و پرندگان ناله و فریاد می‌کردند و بیشتر مردم بوی زننده‌ای مانند بوی گوگرد حس می‌کردند که سبب دست‌دادن احساس تهوع می‌شد. ازآنجاکه حس بویایی جانوران حساس‌تر از آدمیان است، ممکن است که همین بو دلیل سروصداهایی که جانوران می‌کردند، بوده باشد. سبب آن است که بخاراتی در درون کره زمین محصورند که در نتیجه رویداد یک زمین‌لرزه از ترک‌ها و شکاف‌های زمین به بیرون راه می‌یابند». در سال 1910 وی ادعا کرد که به کشفی دست یافته است که در آن سیم مسی تلگراف جنبش زمین را می‌گیرد و نزدیک‌بودن زمین‌لرزه را شش ثانیه پیش از رویداد هشدار می‌دهد. این مبتکر در مقاله‌ای در روزنامه ایران نو، شرح می‌دهد که چگونه نخستین‌بار متوجه اثرات هشداردهنده زمین‌لرزه
1897 م. روی خط تلگراف شد. حقیقت آن است که او توانست یک زمین‌لرزه را با دستگاه ساده‌ای که برای هشدار پیش‌هنگام زلزله ساخته بود، قبل از رسیدن امواج مخرب ثانویه پیش‌یابی کند و با فریاد به خانواده‌اش اطلاع دهد که امواج مخرب زلزله درراه‌اند و به بیرون بروند! این مورد را باید یکی از اولین موارد موفق کاربرد سامانه هشدار پیش‌هنگام زلزله در جهان دانست. از سوی دیگر بسیاری از زلزله‌های شدید و اصلی چند تا چندین ماه، گاه تا یک دهه، بعد از رخداد زلزله‌های با اندازه متوسط (بزرگای حدود پنج) رخ داده‌اند. رابطه بین زلزله‌های با بزرگای متوسط و لرزه اصلی پی‌آمد آن مشخص شده است. به‌طور خاص 11 زلزله بزرگ ایران با بزرگای بیش از شش در قرن گذشته با افزایش تعداد زلزله‌های متوسط (بزرگای چهار تا شش) در بازه زمانی پنج سال قبل از زلزله اصلی رخ داده‌اند. قبل از زلزله سال 1909 ناحیه خلیج سانفرانسیسکو در 1868 م. زلزله‌های متوسط مهمی رخ داده است. قبل از زلزله 28 اکتبر 1707 کانتو (بزرگ‌ترین زلزله ژاپن با بزرگای 9، قبل از زلزله 2011 سندای) و زلزله اول سپتامبر 1923 کانتو توکیو با بزرگای هشت و حدود 143 هزار کشته در ژاپن نیز زلزله‌های مهمی در
دهه قبل از آن در همان ناحیه گزارش شده است. در دهه‌های گذشته نیز زلزله‌های با بزرگای متوسط (چهار تا شش) قبل از زلزله‌های شدید (با بزرگای بیش از شش) در جنوب کالیفرنیا ثبت شده است. افزایش فعالیت زلزله‌های بزرگ‌تر از M=5 قبل از زلزله 17 اکتبر 1989 (25 مهر 1368 که امسال به سی‌امین سالروز آن نیز می‌رسیم) در لوما پریتا در ناحیه خلیج سانفرانسیسکو ثبت و گزارش شده است. در ایران براساس داده‌های ثبت‌شده در بازه زمانی 10 سال تا چهار ماه قبل از رخداد زلزله 25 شهریور 1357 طبس با بزرگای 7.4، زلزله شش مرداد 1360 سیرچ با بزرگای 7.3، زلزله 31 خرداد 1369 منجیل با بزرگای 7.3، زلزله 23 اسفند 1376 فندقا (شرق کرمان) با بزرگای 6.4 و زلزله پنجم دی‌ماه 1382 بم با بزرگای 6.5 در شعاع صد کیلومتر از کانون این زلزله‌ها، یک جفت زمین‌لرزه با بزرگای حدود پنج رخ داده است. به‌لحاظ آماری می‌توان نشان داد که زلزله‌های با بزرگای هفت تا هشت در هر دهه دو رخداد قابل انتظارند. بر این اساس یکی از درس‌های زمین‌لرزه 25 شهریور 1357 طبس و 41 سال بعد از رخداد آن، سامان‌دادن کوشش‌های ارزیابی و پیش‌یابی و پیش‌بینی خطر زلزله‌های بزرگ و راه‌اندازی سامانه
هشدار پیش‌هنگام زلزله برای شهرهای بزرگ است که اکنون در ایران حدود 15 سال است که همچنان در حال راه‌اندازی است، ولی شروع به کار نکرده است! شاید باید کار را از زنده‌یاد یوسف تلگرافچی، متصدی تلگراف‌خانه کرمان در 110 سال قبل بیاموزیم.
* استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله‌و عضو وابسته فرهنگستان علوم