مخاطرات مصرف مواد غذایی با منشأ دامی
محصولات غذایی با منشأ دامی منابع غذایی با ارزشی هستند و در تأمین نیازهای غذایی افراد سهم بزرگی دارند با این حال برخی عوامل خطرساز ممکن است در این فرآوردهها وجود داشته که در صورت عدم نظارت دقیق و رعایت شرایط بهداشتی میتوانند به مصرف کننده منتقل شوند. در این مقاله به بررسی خطرات مهم در پنج دسته غذایی گوشت مرغ، گوشت قرمز، محصولات گوشتی فرآوری شده، ماهی و میگو، و شیر و فرآوردههای شیری پرداخته میشود.
مرغ:
یکی از مهمترین مخاطرات موجود در این فرآورده وجود باقیمانده آنتیبیوتیکی است. آنتیبیوتیکها به منظور درمان، پیشگیری و رشد طیور در دوره پرورش مورد استفاده قرار میگیرند. با انجام اقدامات نظارتی و بهداشتی سازمان دامپزشکی کشور، در سالهای اخیر میزان باقیمانده آنتیبیوتیک در گوشت مرغ کاهش قابل توجهی یافته است. از آنجا که بخش عمده ترکیبات ضد میکروبی و داروها در کبد و کلیه تجمع میکنند، توصیه میشود که از مصرف کبد و کلیه مرغ اجتناب شود. مشکل دیگر این صنعت، وجود آفلاتوکسین در مرغها است که در صورت تغذیه طیور با خوراک کپک زده و آلوده به قارچ آسپرژیلوس ایجاد میشود. این سم قابل ذخیره شدن در گوشت و احشاء طیور بوده و از این طریق به بدن مصرف کنندگان میرسد و خطرناک است. متاسفانه این آلودگی در مرغها کم و بیش وجود دارد و با توجه به اینکه بیشتر در کبد و کلیه ذخیره میشود با عدم مصرف کبد و کلیه مرغ، میتوان تا حدود زیادی جلوی این مخاطره را گرفت. امروزه در صنعت طیور، با انتخاب نژادهای مناسب و فراهم نمودن کلیه نیازهای تغذیهای و پرورشی در سالنهای پرورش، سرعت رشد و راندمان پرورش طیور افزایش یافته است. بر این اساس بر خلاف
تصور عموم، امروزه در صنعت طیور دنیا و ایران از هیچ هورمونی استفاده نمی-شود.
گوشت قرمز:
گوشت قرمز میتواند حاوی انواعی از باکتریها، ویروسها و انگلهای قابل انتقال به انسان باشد. قویاً توصیه میشود از خرید گوشتهای کشتارشده در خارج از کشتارگاه اجتناب شود. به منظور پیشگیری از ابتلاء به بیماری خطرناک و کشنده "تب خونریزی دهنده کریمه کنگو" از ذبح دام در منزل و خرید گوشت از قصابیهای بین راه که دام را در محل ذبح کرده و بلافاصله بعد از ذبح، گوشت را به مشتریان عرضه میکنند اکیداً خودداری کنید. در صورت خرید گوشت تازه، آن را پیش از هرگونه دستکاری و قطعه کردن، حداقل به مدت 24 ساعت در یخچال بالای صفر نگهداری کنید تا برخی آلودگیهای احتمالی میکروبی (عامل ایجاد بروسلوز و تب کریمه کنگو) آن از بین برود. پخت گوشت به گونهای که رنگ عمق آن از صورتی به قهوهای خاکی تغییر کند، میتواند تمام آلودگیهای میکروبی، ویروسی و انگلی بیماریزای آن را حذف کند. گوشتهای موجود در بازار ایران شامل گوشت گرم، گوشتهای کارتنی مورد مصرف در صنایع گوشت و گوشتهای وارداتی منجمد و تازه از نظر باقیمانده آنتیبیوتیکها و داروهای دامی قابل قبول هستند و دارای مخاطرات نگران کنندهای نیستند.
فرآوردههای گوشتی (سوسیس و کالباس) :
مهمترین مخاطره این محصولات، نیتریت سدیم در آن است که در صورت ترکیب شدن با آمینهای نوع دوم، ترکیب نیتروزآمین را ایجاد میکنند که قابلیت سرطانزایی دارد. غلظت نیتریت در سوسیس و کالباس بر اساس مقادیر مجاز در استاندارد ایران، دقیقا مورد ارزیابی قرار میگیرد. فرآوردههای گیاهی (کاهو، سیبزمینی، سبزیجات برگی و ...) و آب هم حاوی مقادیری نیترات است که در بدن قابلیت تبدیل شدن به نیتریت را دارد. تحقیقات نشان دادهاند که حدود 80 درصد نیترات و نیتریت دریافتی انسان از طریق محصولات کشاورزی است، از این رو مصرف این فرآوردههای گوشتی در حد یکی دو وعده در هفته مشکل خاصی برای مصرف کننده ایجاد نمیکند. البته باید در نظر داشت که این فرآوردهها دارای چربی و نمک بالا هستند و به دلیل خوشخوراکی، میزان انرژی دریافتی را افزایش میدهند.
نکته دیگر آلودگی باکتریایی، ویروسی و انگلی این محصولات است. با توجه به این که این محصولات در کارخانه به حد کافی حرارت میبینند فاقد هرگونه آلودگی باکتریایی، ویروسی و انگلی مخاطرهآمیز است. همچنین سوسیس را بدون سرخ کردن میتوان مصرف کرد و پختن آن الزامی ندارد.
همه مشخصات الزامی این محصولات روی پوشش پلاستیکی آنها درج شده است توصیه میشود از محصولات گوشتی بدون نام و نشان و بدون پروانه بهداشتی و مهر استاندارد و یا تاریخ گذشته خودداری کنید. همچنین با توجه به این که بیشترین مشکل در این زمینه استفاده از محصولات بی نام و نشان و نامناسب در رستورانها، فست فودیها و ساندویچ فروشیها است، توصیه میشود غذاهای تهیه شده حاوی این محصولات مثل ساندویچ، پیتزا و سالاد را از جاهای معتبر تهیه کنید و در صورت لزوم درخواست مشاهده مشخصات روی محصول استفاده شده را بنمایید.
ماهی و آبزیان:
فرآوردههای دریایی میتوانند دارای آلودگیهای باکتریایی، ویروسی و انگلی باشند. این مخاطرات با پخت فرآورده (در حدی که وسط آنها سفید و سفت بشود) حذف میشوند. آلودگی ماهی و دیگر آبزیان به فلزات سنگین خصوصاً جیوه از اهمیت زیادی برخوردار است. آلودگیهای جیوه از محیط به دریاها منتقل شده و در بدن ماهی تجمع مییابد. غلظت جیوه در ماهیهای بزرگ که در ردههای بالاتر زنجیره غذایی هستند از ماهیان کوچک بیشتر است. حداکثر مجاز جیوه در فرآوردههای شیلات 5/0 PPM است. در مطالعه صورت گرفته در بخش بهداشت دانشکده دامپزشکی شیراز در سال جاری مشخص شد که سطح جیوه در بیشتر ماهیان دریای عمان از این حد استاندارد بسیار کمتر است و برای مصرف کنندگان عادی خطری ندارد با این حال به دلیل اثر جیوه بر بافت مغز جنین، توصیه میشود زنان باردار بیش از یکبار در هفته از کنسرو ماهی تن و ماهیان تن مثل شیر و قباد استفاده نکنند. مشکل دیگر در ارتباط با آبزیان وجود هیستامین در برخی از گونههای ماهی است. در صورتی که ماهیان خانواده تن بعد از صید و قبل از کنسرو کردن در شرایط نامناسبی نگهداری شوند در آنها هیستامین تولید میشود که با حرارت پخت از بین نمیرود
و سبب بروز علایم شبیه به واکنش آلرژی یا حساسیت در مصرف کنندگان میشود. در مطالعات صورت گرفته روی کنسروهای تن در کشور مقدار هیستامین بعضی از آنها بیش از حد مجاز (50 PPM) بوده است برای نمونه در تحقیقی صورت گرفته در دانشگاه شیراز مشخص شد که در حدود 8/19 درصد از کنسروهای ماهی حاوی مقادیر بیش از حد استاندارد هیستامین هستند. نکته آخر اینکه کنسروهای ماهی فاقد هر گونه نگهدارنده است و به دلیل استفاده از حرارت استریلیزاسیون ماندگاری آنها آفزایش یافته است
شیر و فرآوردههای آن:
در حال حاضر سرانه مصرف شیر و لبنیات در کشور کمتر از 80 کیلو گرم (و بر اساس آمار سازمانهای جهانی حدود 67 کیلوگرم) است. این در حالی است که مصرف بعضی کشورهای اروپایی بیشتر از 300 کیلوگرم است. متاسفانه کشور ایران از نظر مصرف سرانه شیر رتبه 98 را دارد. مصرف کم شیر و لبنیات مخاطره تغذیهای بزرگی است که مشکلات ناشی از آن میتواند تا دهها سال گریبان کشور را بگیرد. یکی از مخاطرات مهم در صنعت لبنیات، وجود آفلاتوکسین M1 در شیر دامهای تغذیه شده با علوفه کپک زده است. آفلاتوکسین با حرارت پاستوریزاسیون و استریلیزاسیون از بین نمیرود. درصد شیرهای دارای مقادیر بالاتر از استاندارد آفلاتوکسین در استان فارس از 8/8 درصد در سال 96 به کمتر از 5 درصد در سال 97 کاهش یافته است. وجود باقیماندههای دارو و آنتیبیوتیک در شیر و فرآوردههای آن یکی دیگر از نگرانیهای صنعت لبنی است که خوشبختانه در سالهای اخیر با کنترلهای بهداشتی و نظارتهای بیشتر سازمان دامپزشکی کاهش یافته است به طوری که میزان آلودگی شیرهای خام استان فارس از 11 درصد در سال 95 به حدود 6/1 درصد در سال 97 کاهش یافته است. به طور کلی در کارخانههای فرآوری شیر پیش از
دریافت، کیفیت و سلامت شیر توسط مسئولین فنی تحت نظارت سازمان دامپزشکی و اداره نظارت غذا و دارو آزمایش شده و در صورتی که مطابق استاندارد نباشد آن را تحویل نمیگیرند. در این راستا نکات زیر حائز اهمیت هستند:
1. محصولات تولیدی کارخانههای فرآوری شیر از کیفیت بهداشتی و سلامت قابل قبولی برخوردار هستند
2. شیرهای با کیفیت پایین برگشت داده شده در نهایت با قیمت نازلتری سر از بازار فروش فلهای و سنتی در میآورند و به مصرف میرسند
3. شیرهای نامناسب نباید به صاحب آن برگشت داده شوند و باید دور ریخته شوند ولی متاسفانه تا کنون برای این موضوع بسیار مهم قانون و ساز و کار مناسبی در نظرگرفته نشده است.
شیر فلهای عرضه شده در مغازهها توسط هیچ ارگان نظارتی کنترل نمیشود و علاوه بر این که ممکن است شیر برگشتی کارخانهها باشد ممکن است دارای باقیمانده آنتیبیوتیک، داروهای شیمیایی یا برخی ترکیبات خطرناک همچون وایتکس یا فرمالین باشند. به علاوه شیر خام حاوی میکروبهای بسیار خطرناکی است که هرچند با جوشاندن از بین میروند اما تا قبل از جوشاندن شیر میتوانند موجب آلودگی افراد و محیط آشپزخانه شوند. به علاوه جوشاندن شیر موجب کاهش بسیار زیاد ترکیبات مغذی آن میشود. در صنعت، با انتخاب پروسه حرارتی مناسب (دما و زمان)، باکتریهای بیماریزای موجود در شیر خام از بین رفته و مدت ماندگاری آن افزایش مییابد. بنابراین در شیر پاستوریزه، ESL و استریلیزه (یا UHT)، ترکیب نگهدارنده وجود ندارد و شیر پاستوریزه و استریل به جوشاندن مجدد نیازی ندارد.
محصولات غذایی با منشأ دامی منابع غذایی با ارزشی هستند و در تأمین نیازهای غذایی افراد سهم بزرگی دارند با این حال برخی عوامل خطرساز ممکن است در این فرآوردهها وجود داشته که در صورت عدم نظارت دقیق و رعایت شرایط بهداشتی میتوانند به مصرف کننده منتقل شوند. در این مقاله به بررسی خطرات مهم در پنج دسته غذایی گوشت مرغ، گوشت قرمز، محصولات گوشتی فرآوری شده، ماهی و میگو، و شیر و فرآوردههای شیری پرداخته میشود.
مرغ:
یکی از مهمترین مخاطرات موجود در این فرآورده وجود باقیمانده آنتیبیوتیکی است. آنتیبیوتیکها به منظور درمان، پیشگیری و رشد طیور در دوره پرورش مورد استفاده قرار میگیرند. با انجام اقدامات نظارتی و بهداشتی سازمان دامپزشکی کشور، در سالهای اخیر میزان باقیمانده آنتیبیوتیک در گوشت مرغ کاهش قابل توجهی یافته است. از آنجا که بخش عمده ترکیبات ضد میکروبی و داروها در کبد و کلیه تجمع میکنند، توصیه میشود که از مصرف کبد و کلیه مرغ اجتناب شود. مشکل دیگر این صنعت، وجود آفلاتوکسین در مرغها است که در صورت تغذیه طیور با خوراک کپک زده و آلوده به قارچ آسپرژیلوس ایجاد میشود. این سم قابل ذخیره شدن در گوشت و احشاء طیور بوده و از این طریق به بدن مصرف کنندگان میرسد و خطرناک است. متاسفانه این آلودگی در مرغها کم و بیش وجود دارد و با توجه به اینکه بیشتر در کبد و کلیه ذخیره میشود با عدم مصرف کبد و کلیه مرغ، میتوان تا حدود زیادی جلوی این مخاطره را گرفت. امروزه در صنعت طیور، با انتخاب نژادهای مناسب و فراهم نمودن کلیه نیازهای تغذیهای و پرورشی در سالنهای پرورش، سرعت رشد و راندمان پرورش طیور افزایش یافته است. بر این اساس بر خلاف
تصور عموم، امروزه در صنعت طیور دنیا و ایران از هیچ هورمونی استفاده نمی-شود.
گوشت قرمز:
گوشت قرمز میتواند حاوی انواعی از باکتریها، ویروسها و انگلهای قابل انتقال به انسان باشد. قویاً توصیه میشود از خرید گوشتهای کشتارشده در خارج از کشتارگاه اجتناب شود. به منظور پیشگیری از ابتلاء به بیماری خطرناک و کشنده "تب خونریزی دهنده کریمه کنگو" از ذبح دام در منزل و خرید گوشت از قصابیهای بین راه که دام را در محل ذبح کرده و بلافاصله بعد از ذبح، گوشت را به مشتریان عرضه میکنند اکیداً خودداری کنید. در صورت خرید گوشت تازه، آن را پیش از هرگونه دستکاری و قطعه کردن، حداقل به مدت 24 ساعت در یخچال بالای صفر نگهداری کنید تا برخی آلودگیهای احتمالی میکروبی (عامل ایجاد بروسلوز و تب کریمه کنگو) آن از بین برود. پخت گوشت به گونهای که رنگ عمق آن از صورتی به قهوهای خاکی تغییر کند، میتواند تمام آلودگیهای میکروبی، ویروسی و انگلی بیماریزای آن را حذف کند. گوشتهای موجود در بازار ایران شامل گوشت گرم، گوشتهای کارتنی مورد مصرف در صنایع گوشت و گوشتهای وارداتی منجمد و تازه از نظر باقیمانده آنتیبیوتیکها و داروهای دامی قابل قبول هستند و دارای مخاطرات نگران کنندهای نیستند.
فرآوردههای گوشتی (سوسیس و کالباس) :
مهمترین مخاطره این محصولات، نیتریت سدیم در آن است که در صورت ترکیب شدن با آمینهای نوع دوم، ترکیب نیتروزآمین را ایجاد میکنند که قابلیت سرطانزایی دارد. غلظت نیتریت در سوسیس و کالباس بر اساس مقادیر مجاز در استاندارد ایران، دقیقا مورد ارزیابی قرار میگیرد. فرآوردههای گیاهی (کاهو، سیبزمینی، سبزیجات برگی و ...) و آب هم حاوی مقادیری نیترات است که در بدن قابلیت تبدیل شدن به نیتریت را دارد. تحقیقات نشان دادهاند که حدود 80 درصد نیترات و نیتریت دریافتی انسان از طریق محصولات کشاورزی است، از این رو مصرف این فرآوردههای گوشتی در حد یکی دو وعده در هفته مشکل خاصی برای مصرف کننده ایجاد نمیکند. البته باید در نظر داشت که این فرآوردهها دارای چربی و نمک بالا هستند و به دلیل خوشخوراکی، میزان انرژی دریافتی را افزایش میدهند.
نکته دیگر آلودگی باکتریایی، ویروسی و انگلی این محصولات است. با توجه به این که این محصولات در کارخانه به حد کافی حرارت میبینند فاقد هرگونه آلودگی باکتریایی، ویروسی و انگلی مخاطرهآمیز است. همچنین سوسیس را بدون سرخ کردن میتوان مصرف کرد و پختن آن الزامی ندارد.
همه مشخصات الزامی این محصولات روی پوشش پلاستیکی آنها درج شده است توصیه میشود از محصولات گوشتی بدون نام و نشان و بدون پروانه بهداشتی و مهر استاندارد و یا تاریخ گذشته خودداری کنید. همچنین با توجه به این که بیشترین مشکل در این زمینه استفاده از محصولات بی نام و نشان و نامناسب در رستورانها، فست فودیها و ساندویچ فروشیها است، توصیه میشود غذاهای تهیه شده حاوی این محصولات مثل ساندویچ، پیتزا و سالاد را از جاهای معتبر تهیه کنید و در صورت لزوم درخواست مشاهده مشخصات روی محصول استفاده شده را بنمایید.
ماهی و آبزیان:
فرآوردههای دریایی میتوانند دارای آلودگیهای باکتریایی، ویروسی و انگلی باشند. این مخاطرات با پخت فرآورده (در حدی که وسط آنها سفید و سفت بشود) حذف میشوند. آلودگی ماهی و دیگر آبزیان به فلزات سنگین خصوصاً جیوه از اهمیت زیادی برخوردار است. آلودگیهای جیوه از محیط به دریاها منتقل شده و در بدن ماهی تجمع مییابد. غلظت جیوه در ماهیهای بزرگ که در ردههای بالاتر زنجیره غذایی هستند از ماهیان کوچک بیشتر است. حداکثر مجاز جیوه در فرآوردههای شیلات 5/0 PPM است. در مطالعه صورت گرفته در بخش بهداشت دانشکده دامپزشکی شیراز در سال جاری مشخص شد که سطح جیوه در بیشتر ماهیان دریای عمان از این حد استاندارد بسیار کمتر است و برای مصرف کنندگان عادی خطری ندارد با این حال به دلیل اثر جیوه بر بافت مغز جنین، توصیه میشود زنان باردار بیش از یکبار در هفته از کنسرو ماهی تن و ماهیان تن مثل شیر و قباد استفاده نکنند. مشکل دیگر در ارتباط با آبزیان وجود هیستامین در برخی از گونههای ماهی است. در صورتی که ماهیان خانواده تن بعد از صید و قبل از کنسرو کردن در شرایط نامناسبی نگهداری شوند در آنها هیستامین تولید میشود که با حرارت پخت از بین نمیرود
و سبب بروز علایم شبیه به واکنش آلرژی یا حساسیت در مصرف کنندگان میشود. در مطالعات صورت گرفته روی کنسروهای تن در کشور مقدار هیستامین بعضی از آنها بیش از حد مجاز (50 PPM) بوده است برای نمونه در تحقیقی صورت گرفته در دانشگاه شیراز مشخص شد که در حدود 8/19 درصد از کنسروهای ماهی حاوی مقادیر بیش از حد استاندارد هیستامین هستند. نکته آخر اینکه کنسروهای ماهی فاقد هر گونه نگهدارنده است و به دلیل استفاده از حرارت استریلیزاسیون ماندگاری آنها آفزایش یافته است
شیر و فرآوردههای آن:
در حال حاضر سرانه مصرف شیر و لبنیات در کشور کمتر از 80 کیلو گرم (و بر اساس آمار سازمانهای جهانی حدود 67 کیلوگرم) است. این در حالی است که مصرف بعضی کشورهای اروپایی بیشتر از 300 کیلوگرم است. متاسفانه کشور ایران از نظر مصرف سرانه شیر رتبه 98 را دارد. مصرف کم شیر و لبنیات مخاطره تغذیهای بزرگی است که مشکلات ناشی از آن میتواند تا دهها سال گریبان کشور را بگیرد. یکی از مخاطرات مهم در صنعت لبنیات، وجود آفلاتوکسین M1 در شیر دامهای تغذیه شده با علوفه کپک زده است. آفلاتوکسین با حرارت پاستوریزاسیون و استریلیزاسیون از بین نمیرود. درصد شیرهای دارای مقادیر بالاتر از استاندارد آفلاتوکسین در استان فارس از 8/8 درصد در سال 96 به کمتر از 5 درصد در سال 97 کاهش یافته است. وجود باقیماندههای دارو و آنتیبیوتیک در شیر و فرآوردههای آن یکی دیگر از نگرانیهای صنعت لبنی است که خوشبختانه در سالهای اخیر با کنترلهای بهداشتی و نظارتهای بیشتر سازمان دامپزشکی کاهش یافته است به طوری که میزان آلودگی شیرهای خام استان فارس از 11 درصد در سال 95 به حدود 6/1 درصد در سال 97 کاهش یافته است. به طور کلی در کارخانههای فرآوری شیر پیش از
دریافت، کیفیت و سلامت شیر توسط مسئولین فنی تحت نظارت سازمان دامپزشکی و اداره نظارت غذا و دارو آزمایش شده و در صورتی که مطابق استاندارد نباشد آن را تحویل نمیگیرند. در این راستا نکات زیر حائز اهمیت هستند:
1. محصولات تولیدی کارخانههای فرآوری شیر از کیفیت بهداشتی و سلامت قابل قبولی برخوردار هستند
2. شیرهای با کیفیت پایین برگشت داده شده در نهایت با قیمت نازلتری سر از بازار فروش فلهای و سنتی در میآورند و به مصرف میرسند
3. شیرهای نامناسب نباید به صاحب آن برگشت داده شوند و باید دور ریخته شوند ولی متاسفانه تا کنون برای این موضوع بسیار مهم قانون و ساز و کار مناسبی در نظرگرفته نشده است.
شیر فلهای عرضه شده در مغازهها توسط هیچ ارگان نظارتی کنترل نمیشود و علاوه بر این که ممکن است شیر برگشتی کارخانهها باشد ممکن است دارای باقیمانده آنتیبیوتیک، داروهای شیمیایی یا برخی ترکیبات خطرناک همچون وایتکس یا فرمالین باشند. به علاوه شیر خام حاوی میکروبهای بسیار خطرناکی است که هرچند با جوشاندن از بین میروند اما تا قبل از جوشاندن شیر میتوانند موجب آلودگی افراد و محیط آشپزخانه شوند. به علاوه جوشاندن شیر موجب کاهش بسیار زیاد ترکیبات مغذی آن میشود. در صنعت، با انتخاب پروسه حرارتی مناسب (دما و زمان)، باکتریهای بیماریزای موجود در شیر خام از بین رفته و مدت ماندگاری آن افزایش مییابد. بنابراین در شیر پاستوریزه، ESL و استریلیزه (یا UHT)، ترکیب نگهدارنده وجود ندارد و شیر پاستوریزه و استریل به جوشاندن مجدد نیازی ندارد.