فرصت برای تحقق مشارکت زنان
زهرا بهروز آذر.مدیرکل امور زنان شهرداری تهران
مقدمه
مدیریت شهری به‌عنوان یک نهاد اجتماعی با توجه به گستره وسیع حضور فرهنگی و اجتماعی خود در شهر تهران، سعی وافری در بهبود و ارتقای سطح فرهنگی و اجتماعی بانوان تهرانی کرده است. بی‌تردید هدفمندکردن این تلاش در راستای بهینه‌سازی و ارتقای کیفیت برنامه‌ها با دیدگاه محله‌محوری از اولویت‌های مدیریت شهری است. بنابراين اهتمام به امور بانوان که یکی از اهداف اصلی شهرداری تهران در بخش فعالیت‌های اجتماعی است، نیازمند داده‌های کافی به منظور برنامه‌ریزی دقیق و علمی بوده تا از این رهگذر، شهر تهران محیطی امن، زیبا، مفرح و مطلوب برای سکونت و فعالیت‌های اجتماعی زنان شهروند باشد. برای دستیابی به شرایط مذکور برنامه‌ریزی‌های کلان اجتماعی اجتناب‌ناپذیر است. با وجود آنکه زنان به عنوان یکی از مخاطبان اصلی برنامه‌های فرهنگی، اجتماعی در کلیه حوزه‌های شهرداری تهران هستند، اما در هیچ یک از واحدهای شهرداری به صورت تخصصی به مسائل و مشکلات این گروه مخاطب پرداخته نمی‌شود. بنابراين به دلیل وجود مسائل و معضلات خاص بانوان و لزوم توجه ویژه به این گروه مخاطب و به منظور تحقق اهداف مدیریت شهری، در سال 1384 «دفتر مشاور شهردار تهران در امور بانوان» و
«اداره کل امور بانوان» تحت مدیریت واحد به‌عنوان بازوی فکری و سیاست‌گذاری در شهرداری تهران شکل گرفت. از آبان سال 1388 این دو حوزه به صورت مستقل به فعالیت خود ادامه دادند و «اداره کل امور بانوان» به عنوان زیرمجموعه معاونت امور اجتماعی و فرهنگی بازتعریف شد. همچنین در سال 1386 «ستاد توانمندسازی زنان سرپرست خانوار» با هدف توان‌افزایی و کارآفرینی و همچنین ایجاد طرح‌هایی از قبیل طرح مداخله در بحران خانواده‌های در معرض آسیب اجتماعی، طرح مشاوره و روان‌درمانی زندانیان زن و طرح نذر فرهنگی، ذیل دفتر مشاور شهردار تهران در امور بانوان ایجاد شد. در نیمه دوم سال 1396 با روی‌کارآمدن مدیریت جدید شهری، تجمیع و یکپارچه‌سازی ساختار زنان در مدیریت جدید شهری در دست بررسی قرار گرفت که در نهایت در اواخر نیمه اول سال 1397 «ستاد توانمندسازی زنان سرپرست خانوار» به صورت یک معاونت تحت عنوان معاونت توانمندسازی ذیل اداره کل امور بانوان تعریف شد. این امر درجهت یکپارچه‌سازی مأموریت‌های شهرداری تهران درخصوص بانوان صورت گرفت.
وضعیت زنان در شهر تهران
براساس آخرین سرشماری نفوس و مسکن در سال 95، جمعیت استان تهران هشت‌میلیون‌و679هزارو 950 اعلام شد؛ در این بین جمعیت کل زنان چهارمیلیون‌و364هزارو 745 نفر است که 50.3 درصد جمعیت شهر تهران را شامل می‌شود. نتایج سرشماری نشان می‌دهد که جمعیت زنان زیر 24 سال نسبت به مردان بیشتر است. همچنین جمعیت زنان بالای 74 سال نسبت به مردان در همین گروه سنی بالاتر است و این نشان‌دهنده طول عمر بیشتر زنان نسبت به مردان است.
با توجه به آمار تعداد زنان سرپرست خانوار تهرانی در حال حاضر 142هزارو 345 نفر بر اثر طلاق و 312هزارو 801 نفر بر اثر فوت همسر است كه لزوم توجه و برنامه‌ریزی بیشتر به منظور ارتقاي کیفیت زندگی این گروه از زنان و فرزندانشان در زمینه اقتصادی، رفاه اجتماعی، سلامت جسمی و آموزش و... را از سمت نهادهای دولتی و خصوصی خاطرنشان می‌کند. همین امر منجر به توجه ویژه پنجمین دوره شورای شهر تهران در قالب سند سوم توسعه شهر تهران و لزوم تدوین لایحه توانمندسازی زنان سرپرست خانوار شده است.
همچنین آمارها نشان می‌دهند که از بین جمعیت تقریبی چهارونیم میلیون نفری زنان شهروند تهرانی سه‌میلیون‌و787هزارو 105 نفر باسواد هستند که لزوم برنامه‌ریزی بیشتر برای بالابردن سطح سواد زنان را نشان می‌دهد.
سیاست‌گذاری
در راستای توجه به نیازهای گروه‌های مختلف زنان و نیز وضعیت موجود زنان در شهر تهران، سیاست‌گذاری در حوزه زنان با جدیدترین سند توسعه شهر تهران، یعنی برنامه سوم توسعه شهر تهران کلید خورد. به این منظور در راستای جاری‌سازی جنسیتی مفادی با هدف برقراری عدالت جنسیتی گنجانده شد تا با اعمال تبعیض مثبت، گامی در جهت ارتقاي کیفیت زندگی زنان شهروند تهرانی برداشته شود. از آن جمله می‌توان به ماده 68 درخصوص وظایف شهرداری به منظور بهبود شاخص‌های سلامت شهری با تأکید بر توجه به نیازهای زنان در شهر تهران اشاره کرد. همچنین ماده 76 این سند به وظایف شهرداری به منظور ارتقاي عدالت اجتماعی، تأمین حق دسترسی و برخورداری از خدمات اجتماعی و امکانات شهری و اعمال تبعیض مثبت در تأمین سرانه‌های اجتماعی، فرهنگی و ورزشی و نیز بهره‌مندی عادلانه از فضاهای شهری با لحاظ‌کردن مؤلفه‌های جنسیتی پرداخته است.
از آنجایی که سیاست‌گذاری مبتنی بر عدالت جنسیتی بدون تأمین زیرساخت‌ها مؤثر نیست، مدیریت جدید شهری از این مهم غافل نشده است. در این راستا ماده 69 برنامه سوم توسعه شهر تهران وظایف شهرداری به منظور فراهم‌كردن زیرساخت‌ها و خدمت‌رسانی به شهروندان آسیب‌دیده و در معرض آسیب به تفکیک گروه سنی و جنسیت و نیز شناسایی و بهسازی فضاهای بی‌دفاع شهری به منظور ارتقاي امنیت زنان را متذکر می‌شود و ماده 80 در همین سند نیز شهرداری را مکلف به افزایش سرانه ورزش زنان می‌کند که تأمین زیرساخت‌ها در کنار فرهنگ‌سازی و آموزش از الزامات اجرائی آن است. این امر ضمن توجه به نیازهای فراغتی زنان، سلامت جسمی و روانی آنان را نیز در برنامه‌ریزی شهری مد نظر قرار می‌دهد.
یکی دیگر از مؤثرترین سیاست‌ها در این دوره از مدیریت شهری افزایش میزان حضور و ارتقاي جایگاه زنان و افزایش سطح و کیفیت حضور اجتماعی و مشارکت فعال آنان در عرصه مدیریت شهری است که به موجب ماده 74 سند سوم توسعه شهر تهران، شهرداری موظف به اختصاص 30 درصد از پست‌های مدیریتی به زنان است.
همچنین شهرداری به منظور اعتلای بنیان خانواده و حمایت از خانواده پایدار اقداماتی از جمله تدوین لایحه جامع «توانمندسازی زنان سرپرست خانوار» را در قالب ماده 73 سند توسعه شهر تهران، در دستور کار خود قرار داده است. لایحه جامع توانمندسازی زنان سرپرست خانوار گامی است در جهت یکپارچه‌سازی خدماتی که شهرداری تهران می‌تواند در راستای توانمندسازی این گروه از زنان ارائه دهد. جلوگیری از تداخل مأموریت‌ها، استفاده بهینه از امکانات و توجه به یکی از مهم‌ترین و خاص‌ترین گروه‌های زنان شهروند تهرانی از جمله اهداف این لایحه است. از جمله اقدامات مهم تأمین زیرساخت‌های عدالت اجتماعی، استقرار رویکرد شهر انسان‌محور است که به موجب بند 7 ماده 13 سند سوم توسعه شهر تهران، توسعه و مرمت زیرساخت‌های شهری با اولویت سهولت استفاده گروه‌های خاص (معلولان، سالمندان و کودکان) به‌خصوص در فضای پیاده‌روها در دستور کار شهرداری تهران قرار گرفته است. همچنین ماده 47 این سند مناسب‌سازی و فراهم‌كردن امکان حضور اقشار خاص جامعه از جمله توان‌یابان جسمی و حرکتی، سالمندان و کودکان و سایر گروه‌های آسیب‌پذیر را از وظایف شهرداری دانسته است.
دستیابی به استانداردهای شهر دوستدار کودک که در ماده 75 سند توسعه شهر تهران به آن اشاره شده، نیز یکی از تحولات مهم در چشم‌انداز مدیریت شهری است که به موجب آن، شهرداری بايد ضمن تجهیز و توسعه مبلمان شهری با رعایت اصول ایمنی استانداردسازی بوستان‌ها و ایجاد و تجهیز پاتوق‌های بازی در محله‌ها، برنامه‌های فراغتی، ورزشی و آموزشی با هدف شکوفایی خلاقیت کودکان و نوجوانان و نیز برگزاری رویدادهای مشارکتی کودکانه در سطح شهر و معطوف به مسائل شهری با همکاری سازمان‌های مردم‌نهاد حوزه کودک را برنامه‌ریزی و عملیاتی کند. بر اساس این دو ماده از آنجایی که براساس باورهای فرهنگی کشور ما بخش زیادی از وظایف مراقبت از کودکان، توان‌یابان و سالمندان بر عهده زنان است توجه به هر یک از این گروه‌ها در مدیریت شهری، توجه به زنان به عنوان مراقبان اصلی در خانواده است.
به‌طور کلی سیاست‌گذاری حوزه بانوان مبتنی بر توانمندسازی زنان به‌عنوان مدیران خانه است تا کیفیت زندگی خانواده‌ها در شهر تهران ارتقا یابد. سیاست‌گذاری این حوزه مبتنی بر توانمندسازی در دو سطح فردی و اجتماعی- اقتصادی است. در سطح فردی ارتقاي توانمندی‌های فردی زنان شهروند تهرانی مانند ارتباط مؤثر، اعتماد‌به‌نفس، روابط بین‌فردی و خانوادگی و سایر موارد مورد توجه قرار گرفته و در سطح اجتماعی- اقتصادی ارتقاي توانمندی اجتماعی- اقتصادی مانند کارآفرینی اجتماعی، توسعه فرصت‌های اشتغال خانگی و خانوادگی و دیگر موارد مشابه این گروه در برنامه‌ریزی جنسیتی این حوزه لحاظ شده است.
سطح اجرا
گروه‌های هدفی که در برنامه‌ریزی‌های جنسیتی مدیریت جدید مدنظر قرار گرفته‌اند، شامل چهار گروه کلی می‌شوند که عبارت‌اند از: زنان با محوریت خانواده، دختران جوان، زنان سرپرست خانوار و زنان شاغل که به تناسب گروه هدف، فعالیت‌ها و اقدامات متفاوتی در شهرداری تهران تعریف شده است. به عنوان مثال در لایحه توانمندسازی زنان تمرکز اصلی روی زنان سرپرست خانوار شهر تهران است اما در برنامه‌های آموزشی مبتنی بر تحقق 30درصدی مدیریت زنان در شهرداری، تمرکز برنامه‌ها بر توانمندسازی زنان شاغل است تا در مسیر ارتقاي شغلی و کسب پست‌های مدیريتی قرار گیرند. برنامه توانمندسازی زنان شاغل شامل برنامه‌های آموزشی حین خدمت برای آشنایی زنان با مدیریت کارآمد شهری و ارتقاي توانمندی‌های فردی و اجتماعی در راستای دستیابی به عدالت جنسیتی سازمانی است.
در این راستا و با توجه به اسناد بالادستی فوق هم‌اینک اداره کل امور بانوان شهرداری تهران دو بخش نگهداشت فضاهای موجود و توسعه فرصت‌ها و ظرفیت‌های جدید را در دستور کار قرار داده است. از جمله می‌توان به نگهداشت امکانات و فضاهایی اشاره کرد که پیش از این برای زنان شهروند طراحی شده بود مانند شهربانوها، شهردخت‌ها، بوستان‌های بانوان، مراکز مهارت‌آموزی و اشتغال کوثر و بازارچه‌های کارآفرینی زنان.
انگیزه احداث فضاهای جنسیتی شهری به‌وجودآوردن حق انتخاب برای زنان و رفع نیازهای آنان در فضای عمومی شهری است. به عبارت دیگر، احداث فضاهای مختص به بانوان در فضاهای شهری در امکانات شهری تنوع بیشتری فراهم کرده و به زنان شهروند انگیزه بیشتری برای مشارکت فعال می‌دهد. در همین راستا، بوستان‌های بانوان و مجتمعهای رفاهی مختص زنان با هدف ایجاد فضاهای زنانه شهری سعی کردهاند ضمن حفظ امنیت آنان طردشدگی فضایی زنان را کاهش دهند. هفت بوستان بانوان در مناطق 22، 21، 19، 18، 16، 15، و 6 احداث شده که چهار بوستان با مساحت بالای 20 هکتار فرامنطقه‌ای هستند و بقیه مساحت‌هایی بالغ بر سه و هفت هکتار دارند. از دیگر فضاهای مختص به بانوان می‌توان به شهردخت و شهربانوها اشاره کرد که ساختمان‌هایی سرپوشیده و محفوظ با امکانات رفاهی و آموزشی برای دختران و بانوان هستند؛ امکاناتی از قبیل خدمات نمایشی، ورزشی و تغذیه‌ای، فروشگاه، عکاسی، آرایشگاه، کافی‌شاپ، مزون لباس، کلاس‌های آموزشی، خدمات مشاوره و خانه اسباب‌بازی. خدمات اجتماعی و فرهنگی این مجموعه‌ها حول محور توانمندسازی، تحکیم بنیان خانواده و سبک زندگی ایرانی- اسلامی می‌چرخد. با توجه به تجمع
دانشگاه‌ها در منطقه 6 نخستین مجموعه شهردخت با مساحت 800 مترمربع در سال 1395 در این منطقه راه‌اندازی شد تا به پاتوقی امن و محفوظ برای دختران دانشجو تبدیل شود. از سال 1387 به این سو نیز تعداد 19 شهربانو در مناطق 1، 2، 3، 5، 6، 7، 8، 9، 10، 13، 14، 15، 16، 19، 20 و 21 به قصد ارائه خدمات به بانوان شهر تهران راه‌اندازی شده و مورد استقبال بانوان شهروند قرار گرفته است.
اما درباره فراهم‌آوردن فرصت‌ها و ظرفیت‌های جدید برای زنان در شهر تهران و در راستای اعمال تبعیض مثبت برای زنان شهروند تهرانی در اداره کل امور بانوان امکاناتی از قبیل ایجاد فرصت برای ورزش بانوان باردار و بانوان سالخورده و... فراهم شد. از امکانات جدیدی که در این دوره ساخته شده، پیست دوچرخه‌سواری حرفه‌ای ویژه بانوان است که در بوستان ریحانه منطقه 22 افتتاح شده است.
همچنین، اداره کل با هدف جلب مشارکت اجتماعی دختران و بانوان شهر تهران در راستای کمک به حل مسائل شهری با رویکرد محله‌محوری، اجرای «طرح امید» را در دستور کار خود قرار داده است؛ از جمله مهم‌ترین اقدامات اجرائی این طرح، برنامه‌ریزی جهت توانمندسازی و ارتقای آگاهی دختران و بانوان و ایجاد اوقات فراغت هدفمند در ابعاد مختلف آموزشی، فراغتی و مهارتی است. در این طرح که از ابتدای تابستان 1398 کلید خورد؛ به موضوعات مدیریت پسماند، مدیریت مصرف انرژی (آب و برق)، آموزش‌های کاربردی ایمنی در سطح منازل، حفاظت از محیط زیست و گردشگری (بازدید از آرادکوه) در قالب یک پکیج واحد پرداخته شد.
ویژگی شایان ذکر برنامه‌های فراغتی حوزه بانوان، اوقات فراغت هدفمند با رویکرد جلب مشارکت شهروندی همه اعضای خانواده است. در همین راستا، جشنواره شادستان با هدف تقویت بنیان خانواده و ارتقاي مشارکت شهروندان در بوستان‌های تهران در حال برگزاری است. این جشنواره دارای برنامه‌های متنوع، نشاط‌افزا و مفرحی است که در ایام تابستان در قالب سکوهای شادستان، نگارگذر فرهنگ و هنر، بخش بازی و سرگرمی کودک، بخش نوجوان، پاتوق کتاب، برپایی جشن ویژه اعیاد و مناسب‌های مذهبی، کنسرت خنده و بخش آموزش شهروندی برگزار می‌شود. در این برنامه تلاش شده است تا همه اعضای خانواده در کنار یکدیگر یک فعالیت مشترک انجام دهند تا فضای گفت‌وگو، مشارکت و تعامل سازنده در خانواده تقویت شود.
از سوی دیگر این اداره کل اقدام به اجرای برنامه‌هایی در راستای توانمندسازی زنان با محوریت خانواده کرده است، از جمله می‌توان به طراحی و اجرای برنامه داستان‌خوانی مادر و کودک با هدف ترویج فرهنگ داستان‌خوانی و کتاب‌خوانی هدفمند و توانمندسازی مادران، برگزاری طرح مهارت‌های زندگی خانواده‌محور به صورت مجموعه کارگاه‌های آموزشی در سطح محلات به منظور توانمندسازی فردی و اجتماعی زنان با محوریت گفت‌وگو در خانواده و ایجاد فرصت تعاملات سازنده بین اعضای خانواده اشاره کرد.
اداره کل امور بانوان شهرداری تهران در جهت محقق‌كردن سیاست‌گذاری‌های مثبت جنسیتی، به کارآفرینی اجتماعی برای بانوان پرداخته است. مراکز مهارت‌آموزی کوثر در همین راستا فعالیت دارند. این مراکز در مناطق 22گانه شهر تهران زنان علاقه‌مند، خصوصا زنان سرپرست خانوار را با رویکردی اقتصادی و اجتماعی- فرهنگی آموزش می‌دهند و در تلاش‌اند تا با مهارت‌آموزی به زنانی که نیازمند مساعدت هستند، زمینه خودکفایی ایشان را فراهم کنند. مراکز مهارت‌آموزی کوثر در ساختمان‌های بعضا بلااستفاده شهرداری مستقر شده‌اند که در مناطق مختلف شهر وجود دارند. با به‌وجودآوردن شرایط مطلوب در این ساختمان‌ها و ارائه آن به کارآفرین اجتماعی، ساختمان‌های فوق‌الذکر به کارگاه‌ها و مراکز تولید فرهنگی تبدیل می‌شوند.
کارآفرینان اجتماعی مستقر در مراکز کوثر که با داشتن شرایطی خاص با آنان قرارداد منعقد می‌شود، موظف‌اند علاوه بر استخدام زنان سرپرست خانوار تحت پوشش اداره کل، نسبت به ایجاد محیط شغلی ایمن و تأمین خدمات بیمه بازنشستگی برای ایشان اقدام كنند و در اجرای برنامه‌های فرهنگی و توانمندسازی همکاری کنند. اداره کل نیز بر حسن اجرای این فرایند نظارت کامل دارد.
همچنین برای تکمیل چرخه عرضه و تقاضا و رساندن محصولات ساخته دست زنان به بازار، نمایشگاه زنان و تولید ملی با هدف شناسایی و فعال‌سازی بازارهای تضمین‌شده و باثبات برای عرضه محصولات تولیدی زنان سرپرست خانوار شاغل در مراکز مهارت‌آموزی کوثر برگزار می‌شود. این نمایشگاه دو بار در سال، یک بار در شهریور و یک بار در اسفند ماه برپا شده و همه‌ساله با استقبال بی‌نظیر شهروندان تهرانی روبه‌رو شده است.
تا پیش از تغییر رویکردهای مدیریت شهری هدف از برگزاری چنین نمایشگاه‌هایی ایجاد فرصت مناسبی برای حضور زنان به‌ویژه زنان سرپرست خانوار فعال در عرصه تولید و عرضه محصولات آنها بوده است. در حال حاضر رویداد زنان و تولید ملی که شهرداری تهران در آستانه برگزاری پانزدهمین دوره آن است ضمن توجه به زنان سرپرست خانوار و تولیدات آنان بر کارآفرینی اجتماعی زنان، ایجاد فرصت‌های کارآفرینی برای زنان علاقه‌مند، ترویج مهارت‌آموزی درخصوص شناخت بازار و عرضه کالا و توانمندسازی زنان، بر جلب حمایت بخش خصوصی و کارآفرینان اجتماعی در حل مسائل اجتماعی با محوریت مسئولیت اجتماعی تأکید می‌کند.
همچنین شهرداری تهران به غیر از مراکز مهارت‌آموزی کوثر و رویداد زنان و تولید ملی، برنامه‌های دیگری را نیز برای توسعه و ترویج کارآفرینی در میان زنان شهروند تهرانی دنبال می‌کند که از آن جمله می‌توان به نشست‌های تخصصی کارآفرینی زنان اشاره کرد که به منظور بررسی روند فعالیت کارآفرینی زنان در چهار دهه پس از انقلاب اسلامی و تبادل تجارب کارآفرینان زن موفق به عنوان الگو با حضور بانوان کارآفرین، بانوان سرپرست خانوار شاغل در کوثر و بانوان شهروند برگزار شده است.
با توجه به نگاه ویژه شهرداری تهران به اقشار خاص، نشست‌های تخصصی، کارگاه‌های آموزشی و برگزاری بازارچه‌هایی با محوریت زنان توان‌یاب در دستور کار این اداره کل قرار گرفت که در سطح مناطق 22گانه شهر تهران برگزار شد.
مقدمه
مدیریت شهری به‌عنوان یک نهاد اجتماعی با توجه به گستره وسیع حضور فرهنگی و اجتماعی خود در شهر تهران، سعی وافری در بهبود و ارتقای سطح فرهنگی و اجتماعی بانوان تهرانی کرده است. بی‌تردید هدفمندکردن این تلاش در راستای بهینه‌سازی و ارتقای کیفیت برنامه‌ها با دیدگاه محله‌محوری از اولویت‌های مدیریت شهری است. بنابراين اهتمام به امور بانوان که یکی از اهداف اصلی شهرداری تهران در بخش فعالیت‌های اجتماعی است، نیازمند داده‌های کافی به منظور برنامه‌ریزی دقیق و علمی بوده تا از این رهگذر، شهر تهران محیطی امن، زیبا، مفرح و مطلوب برای سکونت و فعالیت‌های اجتماعی زنان شهروند باشد. برای دستیابی به شرایط مذکور برنامه‌ریزی‌های کلان اجتماعی اجتناب‌ناپذیر است. با وجود آنکه زنان به عنوان یکی از مخاطبان اصلی برنامه‌های فرهنگی، اجتماعی در کلیه حوزه‌های شهرداری تهران هستند، اما در هیچ یک از واحدهای شهرداری به صورت تخصصی به مسائل و مشکلات این گروه مخاطب پرداخته نمی‌شود. بنابراين به دلیل وجود مسائل و معضلات خاص بانوان و لزوم توجه ویژه به این گروه مخاطب و به منظور تحقق اهداف مدیریت شهری، در سال 1384 «دفتر مشاور شهردار تهران در امور بانوان» و
«اداره کل امور بانوان» تحت مدیریت واحد به‌عنوان بازوی فکری و سیاست‌گذاری در شهرداری تهران شکل گرفت. از آبان سال 1388 این دو حوزه به صورت مستقل به فعالیت خود ادامه دادند و «اداره کل امور بانوان» به عنوان زیرمجموعه معاونت امور اجتماعی و فرهنگی بازتعریف شد. همچنین در سال 1386 «ستاد توانمندسازی زنان سرپرست خانوار» با هدف توان‌افزایی و کارآفرینی و همچنین ایجاد طرح‌هایی از قبیل طرح مداخله در بحران خانواده‌های در معرض آسیب اجتماعی، طرح مشاوره و روان‌درمانی زندانیان زن و طرح نذر فرهنگی، ذیل دفتر مشاور شهردار تهران در امور بانوان ایجاد شد. در نیمه دوم سال 1396 با روی‌کارآمدن مدیریت جدید شهری، تجمیع و یکپارچه‌سازی ساختار زنان در مدیریت جدید شهری در دست بررسی قرار گرفت که در نهایت در اواخر نیمه اول سال 1397 «ستاد توانمندسازی زنان سرپرست خانوار» به صورت یک معاونت تحت عنوان معاونت توانمندسازی ذیل اداره کل امور بانوان تعریف شد. این امر درجهت یکپارچه‌سازی مأموریت‌های شهرداری تهران درخصوص بانوان صورت گرفت.
وضعیت زنان در شهر تهران
براساس آخرین سرشماری نفوس و مسکن در سال 95، جمعیت استان تهران هشت‌میلیون‌و679هزارو 950 اعلام شد؛ در این بین جمعیت کل زنان چهارمیلیون‌و364هزارو 745 نفر است که 50.3 درصد جمعیت شهر تهران را شامل می‌شود. نتایج سرشماری نشان می‌دهد که جمعیت زنان زیر 24 سال نسبت به مردان بیشتر است. همچنین جمعیت زنان بالای 74 سال نسبت به مردان در همین گروه سنی بالاتر است و این نشان‌دهنده طول عمر بیشتر زنان نسبت به مردان است.
با توجه به آمار تعداد زنان سرپرست خانوار تهرانی در حال حاضر 142هزارو 345 نفر بر اثر طلاق و 312هزارو 801 نفر بر اثر فوت همسر است كه لزوم توجه و برنامه‌ریزی بیشتر به منظور ارتقاي کیفیت زندگی این گروه از زنان و فرزندانشان در زمینه اقتصادی، رفاه اجتماعی، سلامت جسمی و آموزش و... را از سمت نهادهای دولتی و خصوصی خاطرنشان می‌کند. همین امر منجر به توجه ویژه پنجمین دوره شورای شهر تهران در قالب سند سوم توسعه شهر تهران و لزوم تدوین لایحه توانمندسازی زنان سرپرست خانوار شده است.
همچنین آمارها نشان می‌دهند که از بین جمعیت تقریبی چهارونیم میلیون نفری زنان شهروند تهرانی سه‌میلیون‌و787هزارو 105 نفر باسواد هستند که لزوم برنامه‌ریزی بیشتر برای بالابردن سطح سواد زنان را نشان می‌دهد.
سیاست‌گذاری
در راستای توجه به نیازهای گروه‌های مختلف زنان و نیز وضعیت موجود زنان در شهر تهران، سیاست‌گذاری در حوزه زنان با جدیدترین سند توسعه شهر تهران، یعنی برنامه سوم توسعه شهر تهران کلید خورد. به این منظور در راستای جاری‌سازی جنسیتی مفادی با هدف برقراری عدالت جنسیتی گنجانده شد تا با اعمال تبعیض مثبت، گامی در جهت ارتقاي کیفیت زندگی زنان شهروند تهرانی برداشته شود. از آن جمله می‌توان به ماده 68 درخصوص وظایف شهرداری به منظور بهبود شاخص‌های سلامت شهری با تأکید بر توجه به نیازهای زنان در شهر تهران اشاره کرد. همچنین ماده 76 این سند به وظایف شهرداری به منظور ارتقاي عدالت اجتماعی، تأمین حق دسترسی و برخورداری از خدمات اجتماعی و امکانات شهری و اعمال تبعیض مثبت در تأمین سرانه‌های اجتماعی، فرهنگی و ورزشی و نیز بهره‌مندی عادلانه از فضاهای شهری با لحاظ‌کردن مؤلفه‌های جنسیتی پرداخته است.
از آنجایی که سیاست‌گذاری مبتنی بر عدالت جنسیتی بدون تأمین زیرساخت‌ها مؤثر نیست، مدیریت جدید شهری از این مهم غافل نشده است. در این راستا ماده 69 برنامه سوم توسعه شهر تهران وظایف شهرداری به منظور فراهم‌كردن زیرساخت‌ها و خدمت‌رسانی به شهروندان آسیب‌دیده و در معرض آسیب به تفکیک گروه سنی و جنسیت و نیز شناسایی و بهسازی فضاهای بی‌دفاع شهری به منظور ارتقاي امنیت زنان را متذکر می‌شود و ماده 80 در همین سند نیز شهرداری را مکلف به افزایش سرانه ورزش زنان می‌کند که تأمین زیرساخت‌ها در کنار فرهنگ‌سازی و آموزش از الزامات اجرائی آن است. این امر ضمن توجه به نیازهای فراغتی زنان، سلامت جسمی و روانی آنان را نیز در برنامه‌ریزی شهری مد نظر قرار می‌دهد.
یکی دیگر از مؤثرترین سیاست‌ها در این دوره از مدیریت شهری افزایش میزان حضور و ارتقاي جایگاه زنان و افزایش سطح و کیفیت حضور اجتماعی و مشارکت فعال آنان در عرصه مدیریت شهری است که به موجب ماده 74 سند سوم توسعه شهر تهران، شهرداری موظف به اختصاص 30 درصد از پست‌های مدیریتی به زنان است.
همچنین شهرداری به منظور اعتلای بنیان خانواده و حمایت از خانواده پایدار اقداماتی از جمله تدوین لایحه جامع «توانمندسازی زنان سرپرست خانوار» را در قالب ماده 73 سند توسعه شهر تهران، در دستور کار خود قرار داده است. لایحه جامع توانمندسازی زنان سرپرست خانوار گامی است در جهت یکپارچه‌سازی خدماتی که شهرداری تهران می‌تواند در راستای توانمندسازی این گروه از زنان ارائه دهد. جلوگیری از تداخل مأموریت‌ها، استفاده بهینه از امکانات و توجه به یکی از مهم‌ترین و خاص‌ترین گروه‌های زنان شهروند تهرانی از جمله اهداف این لایحه است. از جمله اقدامات مهم تأمین زیرساخت‌های عدالت اجتماعی، استقرار رویکرد شهر انسان‌محور است که به موجب بند 7 ماده 13 سند سوم توسعه شهر تهران، توسعه و مرمت زیرساخت‌های شهری با اولویت سهولت استفاده گروه‌های خاص (معلولان، سالمندان و کودکان) به‌خصوص در فضای پیاده‌روها در دستور کار شهرداری تهران قرار گرفته است. همچنین ماده 47 این سند مناسب‌سازی و فراهم‌كردن امکان حضور اقشار خاص جامعه از جمله توان‌یابان جسمی و حرکتی، سالمندان و کودکان و سایر گروه‌های آسیب‌پذیر را از وظایف شهرداری دانسته است.
دستیابی به استانداردهای شهر دوستدار کودک که در ماده 75 سند توسعه شهر تهران به آن اشاره شده، نیز یکی از تحولات مهم در چشم‌انداز مدیریت شهری است که به موجب آن، شهرداری بايد ضمن تجهیز و توسعه مبلمان شهری با رعایت اصول ایمنی استانداردسازی بوستان‌ها و ایجاد و تجهیز پاتوق‌های بازی در محله‌ها، برنامه‌های فراغتی، ورزشی و آموزشی با هدف شکوفایی خلاقیت کودکان و نوجوانان و نیز برگزاری رویدادهای مشارکتی کودکانه در سطح شهر و معطوف به مسائل شهری با همکاری سازمان‌های مردم‌نهاد حوزه کودک را برنامه‌ریزی و عملیاتی کند. بر اساس این دو ماده از آنجایی که براساس باورهای فرهنگی کشور ما بخش زیادی از وظایف مراقبت از کودکان، توان‌یابان و سالمندان بر عهده زنان است توجه به هر یک از این گروه‌ها در مدیریت شهری، توجه به زنان به عنوان مراقبان اصلی در خانواده است.
به‌طور کلی سیاست‌گذاری حوزه بانوان مبتنی بر توانمندسازی زنان به‌عنوان مدیران خانه است تا کیفیت زندگی خانواده‌ها در شهر تهران ارتقا یابد. سیاست‌گذاری این حوزه مبتنی بر توانمندسازی در دو سطح فردی و اجتماعی- اقتصادی است. در سطح فردی ارتقاي توانمندی‌های فردی زنان شهروند تهرانی مانند ارتباط مؤثر، اعتماد‌به‌نفس، روابط بین‌فردی و خانوادگی و سایر موارد مورد توجه قرار گرفته و در سطح اجتماعی- اقتصادی ارتقاي توانمندی اجتماعی- اقتصادی مانند کارآفرینی اجتماعی، توسعه فرصت‌های اشتغال خانگی و خانوادگی و دیگر موارد مشابه این گروه در برنامه‌ریزی جنسیتی این حوزه لحاظ شده است.
سطح اجرا
گروه‌های هدفی که در برنامه‌ریزی‌های جنسیتی مدیریت جدید مدنظر قرار گرفته‌اند، شامل چهار گروه کلی می‌شوند که عبارت‌اند از: زنان با محوریت خانواده، دختران جوان، زنان سرپرست خانوار و زنان شاغل که به تناسب گروه هدف، فعالیت‌ها و اقدامات متفاوتی در شهرداری تهران تعریف شده است. به عنوان مثال در لایحه توانمندسازی زنان تمرکز اصلی روی زنان سرپرست خانوار شهر تهران است اما در برنامه‌های آموزشی مبتنی بر تحقق 30درصدی مدیریت زنان در شهرداری، تمرکز برنامه‌ها بر توانمندسازی زنان شاغل است تا در مسیر ارتقاي شغلی و کسب پست‌های مدیريتی قرار گیرند. برنامه توانمندسازی زنان شاغل شامل برنامه‌های آموزشی حین خدمت برای آشنایی زنان با مدیریت کارآمد شهری و ارتقاي توانمندی‌های فردی و اجتماعی در راستای دستیابی به عدالت جنسیتی سازمانی است.
در این راستا و با توجه به اسناد بالادستی فوق هم‌اینک اداره کل امور بانوان شهرداری تهران دو بخش نگهداشت فضاهای موجود و توسعه فرصت‌ها و ظرفیت‌های جدید را در دستور کار قرار داده است. از جمله می‌توان به نگهداشت امکانات و فضاهایی اشاره کرد که پیش از این برای زنان شهروند طراحی شده بود مانند شهربانوها، شهردخت‌ها، بوستان‌های بانوان، مراکز مهارت‌آموزی و اشتغال کوثر و بازارچه‌های کارآفرینی زنان.
انگیزه احداث فضاهای جنسیتی شهری به‌وجودآوردن حق انتخاب برای زنان و رفع نیازهای آنان در فضای عمومی شهری است. به عبارت دیگر، احداث فضاهای مختص به بانوان در فضاهای شهری در امکانات شهری تنوع بیشتری فراهم کرده و به زنان شهروند انگیزه بیشتری برای مشارکت فعال می‌دهد. در همین راستا، بوستان‌های بانوان و مجتمعهای رفاهی مختص زنان با هدف ایجاد فضاهای زنانه شهری سعی کردهاند ضمن حفظ امنیت آنان طردشدگی فضایی زنان را کاهش دهند. هفت بوستان بانوان در مناطق 22، 21، 19، 18، 16، 15، و 6 احداث شده که چهار بوستان با مساحت بالای 20 هکتار فرامنطقه‌ای هستند و بقیه مساحت‌هایی بالغ بر سه و هفت هکتار دارند. از دیگر فضاهای مختص به بانوان می‌توان به شهردخت و شهربانوها اشاره کرد که ساختمان‌هایی سرپوشیده و محفوظ با امکانات رفاهی و آموزشی برای دختران و بانوان هستند؛ امکاناتی از قبیل خدمات نمایشی، ورزشی و تغذیه‌ای، فروشگاه، عکاسی، آرایشگاه، کافی‌شاپ، مزون لباس، کلاس‌های آموزشی، خدمات مشاوره و خانه اسباب‌بازی. خدمات اجتماعی و فرهنگی این مجموعه‌ها حول محور توانمندسازی، تحکیم بنیان خانواده و سبک زندگی ایرانی- اسلامی می‌چرخد. با توجه به تجمع
دانشگاه‌ها در منطقه 6 نخستین مجموعه شهردخت با مساحت 800 مترمربع در سال 1395 در این منطقه راه‌اندازی شد تا به پاتوقی امن و محفوظ برای دختران دانشجو تبدیل شود. از سال 1387 به این سو نیز تعداد 19 شهربانو در مناطق 1، 2، 3، 5، 6، 7، 8، 9، 10، 13، 14، 15، 16، 19، 20 و 21 به قصد ارائه خدمات به بانوان شهر تهران راه‌اندازی شده و مورد استقبال بانوان شهروند قرار گرفته است.
اما درباره فراهم‌آوردن فرصت‌ها و ظرفیت‌های جدید برای زنان در شهر تهران و در راستای اعمال تبعیض مثبت برای زنان شهروند تهرانی در اداره کل امور بانوان امکاناتی از قبیل ایجاد فرصت برای ورزش بانوان باردار و بانوان سالخورده و... فراهم شد. از امکانات جدیدی که در این دوره ساخته شده، پیست دوچرخه‌سواری حرفه‌ای ویژه بانوان است که در بوستان ریحانه منطقه 22 افتتاح شده است.
همچنین، اداره کل با هدف جلب مشارکت اجتماعی دختران و بانوان شهر تهران در راستای کمک به حل مسائل شهری با رویکرد محله‌محوری، اجرای «طرح امید» را در دستور کار خود قرار داده است؛ از جمله مهم‌ترین اقدامات اجرائی این طرح، برنامه‌ریزی جهت توانمندسازی و ارتقای آگاهی دختران و بانوان و ایجاد اوقات فراغت هدفمند در ابعاد مختلف آموزشی، فراغتی و مهارتی است. در این طرح که از ابتدای تابستان 1398 کلید خورد؛ به موضوعات مدیریت پسماند، مدیریت مصرف انرژی (آب و برق)، آموزش‌های کاربردی ایمنی در سطح منازل، حفاظت از محیط زیست و گردشگری (بازدید از آرادکوه) در قالب یک پکیج واحد پرداخته شد.
ویژگی شایان ذکر برنامه‌های فراغتی حوزه بانوان، اوقات فراغت هدفمند با رویکرد جلب مشارکت شهروندی همه اعضای خانواده است. در همین راستا، جشنواره شادستان با هدف تقویت بنیان خانواده و ارتقاي مشارکت شهروندان در بوستان‌های تهران در حال برگزاری است. این جشنواره دارای برنامه‌های متنوع، نشاط‌افزا و مفرحی است که در ایام تابستان در قالب سکوهای شادستان، نگارگذر فرهنگ و هنر، بخش بازی و سرگرمی کودک، بخش نوجوان، پاتوق کتاب، برپایی جشن ویژه اعیاد و مناسب‌های مذهبی، کنسرت خنده و بخش آموزش شهروندی برگزار می‌شود. در این برنامه تلاش شده است تا همه اعضای خانواده در کنار یکدیگر یک فعالیت مشترک انجام دهند تا فضای گفت‌وگو، مشارکت و تعامل سازنده در خانواده تقویت شود.
از سوی دیگر این اداره کل اقدام به اجرای برنامه‌هایی در راستای توانمندسازی زنان با محوریت خانواده کرده است، از جمله می‌توان به طراحی و اجرای برنامه داستان‌خوانی مادر و کودک با هدف ترویج فرهنگ داستان‌خوانی و کتاب‌خوانی هدفمند و توانمندسازی مادران، برگزاری طرح مهارت‌های زندگی خانواده‌محور به صورت مجموعه کارگاه‌های آموزشی در سطح محلات به منظور توانمندسازی فردی و اجتماعی زنان با محوریت گفت‌وگو در خانواده و ایجاد فرصت تعاملات سازنده بین اعضای خانواده اشاره کرد.
اداره کل امور بانوان شهرداری تهران در جهت محقق‌كردن سیاست‌گذاری‌های مثبت جنسیتی، به کارآفرینی اجتماعی برای بانوان پرداخته است. مراکز مهارت‌آموزی کوثر در همین راستا فعالیت دارند. این مراکز در مناطق 22گانه شهر تهران زنان علاقه‌مند، خصوصا زنان سرپرست خانوار را با رویکردی اقتصادی و اجتماعی- فرهنگی آموزش می‌دهند و در تلاش‌اند تا با مهارت‌آموزی به زنانی که نیازمند مساعدت هستند، زمینه خودکفایی ایشان را فراهم کنند. مراکز مهارت‌آموزی کوثر در ساختمان‌های بعضا بلااستفاده شهرداری مستقر شده‌اند که در مناطق مختلف شهر وجود دارند. با به‌وجودآوردن شرایط مطلوب در این ساختمان‌ها و ارائه آن به کارآفرین اجتماعی، ساختمان‌های فوق‌الذکر به کارگاه‌ها و مراکز تولید فرهنگی تبدیل می‌شوند.
کارآفرینان اجتماعی مستقر در مراکز کوثر که با داشتن شرایطی خاص با آنان قرارداد منعقد می‌شود، موظف‌اند علاوه بر استخدام زنان سرپرست خانوار تحت پوشش اداره کل، نسبت به ایجاد محیط شغلی ایمن و تأمین خدمات بیمه بازنشستگی برای ایشان اقدام كنند و در اجرای برنامه‌های فرهنگی و توانمندسازی همکاری کنند. اداره کل نیز بر حسن اجرای این فرایند نظارت کامل دارد.
همچنین برای تکمیل چرخه عرضه و تقاضا و رساندن محصولات ساخته دست زنان به بازار، نمایشگاه زنان و تولید ملی با هدف شناسایی و فعال‌سازی بازارهای تضمین‌شده و باثبات برای عرضه محصولات تولیدی زنان سرپرست خانوار شاغل در مراکز مهارت‌آموزی کوثر برگزار می‌شود. این نمایشگاه دو بار در سال، یک بار در شهریور و یک بار در اسفند ماه برپا شده و همه‌ساله با استقبال بی‌نظیر شهروندان تهرانی روبه‌رو شده است.
تا پیش از تغییر رویکردهای مدیریت شهری هدف از برگزاری چنین نمایشگاه‌هایی ایجاد فرصت مناسبی برای حضور زنان به‌ویژه زنان سرپرست خانوار فعال در عرصه تولید و عرضه محصولات آنها بوده است. در حال حاضر رویداد زنان و تولید ملی که شهرداری تهران در آستانه برگزاری پانزدهمین دوره آن است ضمن توجه به زنان سرپرست خانوار و تولیدات آنان بر کارآفرینی اجتماعی زنان، ایجاد فرصت‌های کارآفرینی برای زنان علاقه‌مند، ترویج مهارت‌آموزی درخصوص شناخت بازار و عرضه کالا و توانمندسازی زنان، بر جلب حمایت بخش خصوصی و کارآفرینان اجتماعی در حل مسائل اجتماعی با محوریت مسئولیت اجتماعی تأکید می‌کند.
همچنین شهرداری تهران به غیر از مراکز مهارت‌آموزی کوثر و رویداد زنان و تولید ملی، برنامه‌های دیگری را نیز برای توسعه و ترویج کارآفرینی در میان زنان شهروند تهرانی دنبال می‌کند که از آن جمله می‌توان به نشست‌های تخصصی کارآفرینی زنان اشاره کرد که به منظور بررسی روند فعالیت کارآفرینی زنان در چهار دهه پس از انقلاب اسلامی و تبادل تجارب کارآفرینان زن موفق به عنوان الگو با حضور بانوان کارآفرین، بانوان سرپرست خانوار شاغل در کوثر و بانوان شهروند برگزار شده است.
با توجه به نگاه ویژه شهرداری تهران به اقشار خاص، نشست‌های تخصصی، کارگاه‌های آموزشی و برگزاری بازارچه‌هایی با محوریت زنان توان‌یاب در دستور کار این اداره کل قرار گرفت که در سطح مناطق 22گانه شهر تهران برگزار شد.