آب و چالش‌های اجتماعی
علیرضا دائمی-معاون سابق وزارت نیرو
موضوعات اجتماعی و سیاسی معمولا با مباحث روز تغییر می‌کند، اما برخی از مسائل در کشور ما مشابه برخی مناطق جهان حتی برای نسل‌ها و دوره‌های مختلف تاریخی برای بحث و گفت‌وگو و حتی مشاجره بین مناطق و اقشار جامعه بازمی‌ماند. در ایران تفاوت نظرها در بهره‌برداری از منابع آب و همچنین تکمیل زیرساخت‌های تأمين و انتقال آب همواره مطرح بوده و خواهد بود.بسیاری از مردم می‌دانند ساختار تأمين آب و شبکه‌های توزیع آب و فاضلاب به تنظیم مقررات برای نحوه بهره‌برداری مناسب و تأمين منابع مالی نیاز دارد. دولت‌ها با توجه به افزایش جمعیت شهرها و تغییر الگوی مصرف آب و رابطه آن با سلامت، بهداشت و اشتغال مردم جامعه، به استفاده از فناوری‌ها و منابع مالی لازم نیاز دارند. از سويی نیز تعرفه‌های تکلیفی برای آب و جمع‌آوری و تصفیه فاضلاب که معمولا مجلس و دولت آن را تعیین می‌کنند، برای پاسخ‌گویی به نیازهای آحاد جامعه کافی نیست و معمولا مدیریت آب در شهرها و روستاها با مشکلات تأمين مالی طرح‌ها مواجه است. آب به‌ویژه در مناطق گرم و خشک جهان مانند کشورمان همواره موضوع سیاسی و اجتماعی بوده است، چراکه زندگی و توسعه مراکز اقتصادی و زیستی به‌شدت به آب وابسته است. تأمين پایدار منابع مالی برای اجرای طرح‌ها و بهره‌برداری بهینه از منابع آبی همیشه با چالش‌های ملی و منطقه‌ای مواجه بوده است. سیاست‌مداران و مقامات محلی در جوامع بیش از آنکه بر پایداری بلندمدت تأمين آب برای سلامت، معیشت و حفاظت از محیط زیست متمرکز شوند، باید به جلب نظر مردم محلی در انتخابات دوره‌ای توجه كنند و نتیجه آن نمی‌تواند برای مصرف بی‌رویه آب، حفظ محیط زیست و پایداری منابع آبی در بلندمدت مانع ایجاد کند. آنان بیشتر به برنامه‌های کوتاه‌مدتی می‌اندیشند که منجر به موفقیت در انتخابات شود، چراکه برنامه‌های مدیریت مصرف بهینه آب و همچنین تعدیل تعرفه‌های خدمات آب و فاضلاب نمی‌تواند در جذب رأی عموم مردم مؤثر باشد؛ بنابراين همواره سیاست‌مداران با مدیران حرفه‌ای و متخصص تأمين و توزیع آب، در تضاد اندیشه هستند. به‌همین‌دلیل حکمرانی مناسب آب باید شامل احکام و تبصره‌های قانونی و مقررات دائمی باشد تا طبق آن دستورالعمل‌ها و مقررات اجرائی عمل كنند. سیاست‌مداران باید بدانند که آنان همیشه در چارچوب مقررات و براساس تحلیل‌های کارشناسی تصمیم‌گیری مي‌كنند و مدیران آب نیز در قالب این مقررات و تصمیم‌ها باید با اقتدار و اطمینان عمل كنند، به‌همین‌دلیل مدیران و متخصصان آب باید بسیاری از نکات مهم در تخصیص و بهره‌برداری منابع آب و حفظ محیط زیست را برای تصمیم‌گیرندگان و سیاست‌مداران روشن كنند؛ برای مثال در دو دهه پیش محدودیت در برداشت آب از منابع زیرزمینی و استفاده مجدد از پساب مورد تأیید گروه‌هایی از جامعه نبود و با شدت با آن مخالفت می‌شد و امروز سیاست کلی تغییر یافته و برخی از همان گروه‌ها در محدودكردن برداشت از آب‌های زیرزمینی و استفاده مجدد از پساب توصیه نیز مي‌كنند. کارشناسان آب که مسئولیت مدیریت آب را بر عهده دارند، باید بدانند که نه فقط مباحث فنی تأمين و مصرف بهینه آب مانند بازچرخانی، جلوگیری از هدررفت آب و برداشت قانونمند از منابع آبی از اهمیت بسزایی برخوردار است، بلکه همچنین نحوه مذاکره و قانع‌کردن گروه‌های مخالف به موافق و آرام‌كردن آنها و به‌ویژه کنشگران اصلی را نیز باید بدانند. سیاست با همراهی مردم، مؤثر است، بنابراين بدون فرهنگ‌سازی و همراه‌كردن مردم در اجرای طرح‌ها و اعمال حکمرانی مناسب آب، موفقیتی حاصل نمی‌شود.
بسیار ساده‌لوحانه است که تصور شود تأمين‌کنندگان آب بالای دست سیاست‌گذاری قرار دارند، بنابراين تلاش كنند بدون ملاحظات سیاسی و اجتماعی بتوانند مدیریت آب را به‌درستی انجام دهند. در یک تجربه موفق که در شرایط بحرانی و تنش آبی در کیپ‌تاون آفریقای جنوبی حاصل شد، سیاست‌مداران متقاعد شدند تا برای رفع بحران باید مقررات اصلاح و تصمیمات مدیریت آب در سطح ملی، استانی و محلی توسط همه کنشگران و مقامات ملی و محلی انجام شود. مدیریت آب، اطمینان یافت که برنامه‌ها و اقدامات آن مورد حمایت تمامی مسئولان و مدیران خواهد بود، بنابراين با اعمال حکمرانی مناسب و اصلاح قوانین و مقررات روش‌های مناسب کاهش مصرف، بازچرخانی و اصلاح شبکه توزیع آب کاملا بر بحران فائق آمدند. در این دوره از کشاورزان خواسته شد فقط از بازچرخانی آب شرب و مصارف خانگی استفاده كنند و برای آن، ضمن تدوین و تصویب قوانین از فناوری‌ها و نظرات علمی و کارشناسی استفاده شد. با اجرای این برنامه وضعیت بحران مدیریت شده و با همکاری تمامی اعضای جامعه شرایط تنش آبی با کمترین هزینه مهار شد.
موضوعات اجتماعی و سیاسی معمولا با مباحث روز تغییر می‌کند، اما برخی از مسائل در کشور ما مشابه برخی مناطق جهان حتی برای نسل‌ها و دوره‌های مختلف تاریخی برای بحث و گفت‌وگو و حتی مشاجره بین مناطق و اقشار جامعه بازمی‌ماند. در ایران تفاوت نظرها در بهره‌برداری از منابع آب و همچنین تکمیل زیرساخت‌های تأمين و انتقال آب همواره مطرح بوده و خواهد بود.بسیاری از مردم می‌دانند ساختار تأمين آب و شبکه‌های توزیع آب و فاضلاب به تنظیم مقررات برای نحوه بهره‌برداری مناسب و تأمين منابع مالی نیاز دارد. دولت‌ها با توجه به افزایش جمعیت شهرها و تغییر الگوی مصرف آب و رابطه آن با سلامت، بهداشت و اشتغال مردم جامعه، به استفاده از فناوری‌ها و منابع مالی لازم نیاز دارند. از سويی نیز تعرفه‌های تکلیفی برای آب و جمع‌آوری و تصفیه فاضلاب که معمولا مجلس و دولت آن را تعیین می‌کنند، برای پاسخ‌گویی به نیازهای آحاد جامعه کافی نیست و معمولا مدیریت آب در شهرها و روستاها با مشکلات تأمين مالی طرح‌ها مواجه است. آب به‌ویژه در مناطق گرم و خشک جهان مانند کشورمان همواره موضوع سیاسی و اجتماعی بوده است، چراکه زندگی و توسعه مراکز اقتصادی و زیستی به‌شدت به آب وابسته است. تأمين پایدار منابع مالی برای اجرای طرح‌ها و بهره‌برداری بهینه از منابع آبی همیشه با چالش‌های ملی و منطقه‌ای مواجه بوده است. سیاست‌مداران و مقامات محلی در جوامع بیش از آنکه بر پایداری بلندمدت تأمين آب برای سلامت، معیشت و حفاظت از محیط زیست متمرکز شوند، باید به جلب نظر مردم محلی در انتخابات دوره‌ای توجه كنند و نتیجه آن نمی‌تواند برای مصرف بی‌رویه آب، حفظ محیط زیست و پایداری منابع آبی در بلندمدت مانع ایجاد کند. آنان بیشتر به برنامه‌های کوتاه‌مدتی می‌اندیشند که منجر به موفقیت در انتخابات شود، چراکه برنامه‌های مدیریت مصرف بهینه آب و همچنین تعدیل تعرفه‌های خدمات آب و فاضلاب نمی‌تواند در جذب رأی عموم مردم مؤثر باشد؛ بنابراين همواره سیاست‌مداران با مدیران حرفه‌ای و متخصص تأمين و توزیع آب، در تضاد اندیشه هستند. به‌همین‌دلیل حکمرانی مناسب آب باید شامل احکام و تبصره‌های قانونی و مقررات دائمی باشد تا طبق آن دستورالعمل‌ها و مقررات اجرائی عمل كنند. سیاست‌مداران باید بدانند که آنان همیشه در چارچوب مقررات و براساس تحلیل‌های کارشناسی تصمیم‌گیری مي‌كنند و مدیران آب نیز در قالب این مقررات و تصمیم‌ها باید با اقتدار و اطمینان عمل كنند، به‌همین‌دلیل مدیران و متخصصان آب باید بسیاری از نکات مهم در تخصیص و بهره‌برداری منابع آب و حفظ محیط زیست را برای تصمیم‌گیرندگان و سیاست‌مداران روشن كنند؛ برای مثال در دو دهه پیش محدودیت در برداشت آب از منابع زیرزمینی و استفاده مجدد از پساب مورد تأیید گروه‌هایی از جامعه نبود و با شدت با آن مخالفت می‌شد و امروز سیاست کلی تغییر یافته و برخی از همان گروه‌ها در محدودكردن برداشت از آب‌های زیرزمینی و استفاده مجدد از پساب توصیه نیز مي‌كنند. کارشناسان آب که مسئولیت مدیریت آب را بر عهده دارند، باید بدانند که نه فقط مباحث فنی تأمين و مصرف بهینه آب مانند بازچرخانی، جلوگیری از هدررفت آب و برداشت قانونمند از منابع آبی از اهمیت بسزایی برخوردار است، بلکه همچنین نحوه مذاکره و قانع‌کردن گروه‌های مخالف به موافق و آرام‌كردن آنها و به‌ویژه کنشگران اصلی را نیز باید بدانند. سیاست با همراهی مردم، مؤثر است، بنابراين بدون فرهنگ‌سازی و همراه‌كردن مردم در اجرای طرح‌ها و اعمال حکمرانی مناسب آب، موفقیتی حاصل نمی‌شود.
بسیار ساده‌لوحانه است که تصور شود تأمين‌کنندگان آب بالای دست سیاست‌گذاری قرار دارند، بنابراين تلاش كنند بدون ملاحظات سیاسی و اجتماعی بتوانند مدیریت آب را به‌درستی انجام دهند. در یک تجربه موفق که در شرایط بحرانی و تنش آبی در کیپ‌تاون آفریقای جنوبی حاصل شد، سیاست‌مداران متقاعد شدند تا برای رفع بحران باید مقررات اصلاح و تصمیمات مدیریت آب در سطح ملی، استانی و محلی توسط همه کنشگران و مقامات ملی و محلی انجام شود. مدیریت آب، اطمینان یافت که برنامه‌ها و اقدامات آن مورد حمایت تمامی مسئولان و مدیران خواهد بود، بنابراين با اعمال حکمرانی مناسب و اصلاح قوانین و مقررات روش‌های مناسب کاهش مصرف، بازچرخانی و اصلاح شبکه توزیع آب کاملا بر بحران فائق آمدند. در این دوره از کشاورزان خواسته شد فقط از بازچرخانی آب شرب و مصارف خانگی استفاده كنند و برای آن، ضمن تدوین و تصویب قوانین از فناوری‌ها و نظرات علمی و کارشناسی استفاده شد. با اجرای این برنامه وضعیت بحران مدیریت شده و با همکاری تمامی اعضای جامعه شرایط تنش آبی با کمترین هزینه مهار شد.