دانشگاه‌های رایگانی که رایگان نیستند
رضا توكلي: همواره در رسانه‌ها شنیده‌ایم که ظرفیت پذیرش در دانشگاهها نسبت به سال گذشته افزایش پیدا کرده است. این افزایش آن‌قدر مستمر بوده است که مسئولان سازمان سنجش اعلام می‌کنند در سال 97 بدون درنظرگرفتن ظرفیت دانشگاه آزاد، از هر چهار نفر، سه نفر پذیرفته می‌شوند. اگر ظرفیت دانشگاه آزاد را هم لحاظ کنیم، تقریبا می‌توان گفت امروزه به اندازه تمام متقاضیان ورود به دانشگاه، ظرفیت خالی وجود دارد، اما به نظر می‌رسد این آمارها کمی گمراه‌کننده باشد، چراکه به کیفیت این ظرفیت‌ها اشاره‌ای نمی‌کند. نحوه انتخاب رشته دانش‌آموزان در سال 96، کیفیت این ظرفیت‌های افزایش‌یافته را بهتر نمایان می‌کند. در این سال، ظرفیت پذیرش از طریق کنکور سراسری حدود 740 هزار نفر بوده است، اما دانش‌آموزان تنها برای 378 هزار صندلی از این ظرفیت‌ها انتخاب رشته کرده‌اند؛ یعنی حدود نیمی از این ظرفیت‌ها اصلا توسط دانش‌آموزان انتخاب نشده‌اند!
مسئولان سازمان سنجش اعلام می‌کنند که اکنون پذیرش در
85 درصد از ظرفیت‌های آموزش‌عالی بدون آزمون است. سؤالی که در اینجا پیش می‌آید این است که پس چرا داوطلبان زیادی برای پذیرفته‌شدن در دانشگاهها شرکت می‌کنند؟! پاسخ به این سؤال در کیفیت ظرفیت‌های افزایش‌یافته نهفته است، چراکه رقابت اصلی در بین دانش‌آموزان، برای ورود به دوره‌های باکیفیت است که ما آن را با نام دوره‌های روزانه می‌شناسیم و نه سایر دوره‌ها. پذیرفته‌شدن در دوره روزانه به معنای پذیرفته‌شدن در یک دانشگاه دولتی و رایگان است که عموما کیفیت بالاتری نسبت به سایر دانشگاهها دارند. نمودار زیر تا حدودی این موضوع را روشن‌تر بیان می‌کند. این نمودار نشان می‌دهد که با وجود افزایش کلی ظرفیت دانشگاهها، ظرفیت دوره روزانه متناسب با سایر دوره‌ها افزایش پیدا نکرده است و همچنان رقابت زیادی برای ورود به این دوره‌های باکیفیت وجود دارد.
از آنجایی که تعداد متقاضیان دوره‌های روزانه بیش از ظرفیت آنهاست، کنکور سراسری مکانیسمی شده است تا دانش‌آموزان را برای ورود به این دوره‌ها رتبه‌بندی کند. به دلیل شیوه خاص برگزاری کنکور (تستی‌بودن و زمان محدود)، عملکرد خوب در این آزمون نیازمند داشتن مهارت‌هایی است که به طور معمول در مدارس آموزش داده نمی‌شود. برای همین دانش‌آموزان مجبور می‌شوند این مهارت‌ها را با پرداخت هزینه اضافی یاد بگیرند. حال این آموزش‌ها ممکن است توسط مدارس دانش‌آموزان ارائه شود1 یا افراد و مؤسسات آموزشی خصوصی آنها را ارائه کنند. هزینه کلاس‌های آمادگی برای کنکور، آزمون‌های آزمایشی و کتاب‌های کنکوری مثال‌هایی از این آموزش‌ها هستند که والدین برای قبولی فرزندشان در کنکور سراسری تهیه می‌کنند. پژوهشی در دانشکده مدیریت و اقتصاد دانشگاه شریف تأثیرگذاری این آموزش‌ها را تأیید می‌کند.
این پژوهش که با مشارکت پنج‌هزار و 395 نفر از کسانی که در سال 1389 کنکور داده‌اند انجام شده است، نشان می‌دهد که شواهدی قوی وجود دارند که این آموزش‌ها تأثیرگذار هستند و کسانی که از این آموزش‌ها استفاده می‌کنند نسبت به کسانی که استفاده نمی‌کنند (با ثابت‌بودن سایر عوامل)، نتایج بهتری کسب می‌کنند.
شاید استفاده از آموزش‌های اضافی برای قبولی در کنکور امری عادی و طبیعی به حساب بیاید، اما ممکن است خانواده‌های کم‌درآمد توانایی تهیه این آموزش‌ها برای فرزندانشان را نداشته باشند و فرزندان آنها از ورود به دانشگاه‌های رایگان و باکیفیت بازبمانند. این گزاره به این معنی است که سیاست‌گذار با هدف تسهیل دسترسی خانواده‌های کم‌درآمد به دانشگاه‌های باکیفیت، آنها را رایگان اعلام کرده است و شهریه دانشگاهی دریافت نمی‌کند، اما کنکور سراسری باعث شده است تا پیش از ورود به دانشگاه، بازاری برای آموزش‌های کنکوری شکل بگیرد که خانواده‌های ثروتمند را از خانواده‌های کم‌درآمد تصفیه می‌کند. مشکل اساسی در این فرایند جایی است که بخشی از هزینه‌های رایگان‌بودن دانشگاهها از جیب همان خانواده‌های کم‌درآمد (پول فروش نفت) تأمین می‌شود، اما این خانواده‌ها از مزایای آن بهره‌مند نمی‌شوند.
ایراد بزرگ‌تر در این فرایند جایی اتفاق می‌افتد که ممکن است ناعدالتی در دسترسی به امکانات آموزشی، پیامد‌های درآمدی نیز برای فرزندان خانواده‌های کم‌درآمد داشته باشد. به این معنا که چون موانعی در سر راه ورود فرزندان این خانواده‌ها به دانشگاه‌های باکیفیت وجود دارد، فرزندان آنها در آینده نیز می‌توانستند درآمد کمتری نسبت به حالتی که در یک دانشگاه باکیفیت پذیرفته شوند دریافت کنند.
1- اینکه نفرات برتر کنکور اعلام می‌کنند از آموزش‌های اضافی استفاده نکرده‌اند به همین خاطر است که این آموزش‌ها به صورت پیش‌فرض با دریافت هزینه توسط مدارس آنها ارائه می‌شود.
* ممکن است برای خوانندگان مثال‌های نقضی از دانش‌آموزانی که از خانواده‌های کم‌درآمد به رتبه‌های بسیار خوب رسیده‌اند پدیدار شود، اما بايد به کلیت این فرایند توجه کرد و استثنائات را کنار گذاشت.
رضا توكلي: همواره در رسانه‌ها شنیده‌ایم که ظرفیت پذیرش در دانشگاهها نسبت به سال گذشته افزایش پیدا کرده است. این افزایش آن‌قدر مستمر بوده است که مسئولان سازمان سنجش اعلام می‌کنند در سال 97 بدون درنظرگرفتن ظرفیت دانشگاه آزاد، از هر چهار نفر، سه نفر پذیرفته می‌شوند. اگر ظرفیت دانشگاه آزاد را هم لحاظ کنیم، تقریبا می‌توان گفت امروزه به اندازه تمام متقاضیان ورود به دانشگاه، ظرفیت خالی وجود دارد، اما به نظر می‌رسد این آمارها کمی گمراه‌کننده باشد، چراکه به کیفیت این ظرفیت‌ها اشاره‌ای نمی‌کند. نحوه انتخاب رشته دانش‌آموزان در سال 96، کیفیت این ظرفیت‌های افزایش‌یافته را بهتر نمایان می‌کند. در این سال، ظرفیت پذیرش از طریق کنکور سراسری حدود 740 هزار نفر بوده است، اما دانش‌آموزان تنها برای 378 هزار صندلی از این ظرفیت‌ها انتخاب رشته کرده‌اند؛ یعنی حدود نیمی از این ظرفیت‌ها اصلا توسط دانش‌آموزان انتخاب نشده‌اند!
مسئولان سازمان سنجش اعلام می‌کنند که اکنون پذیرش در
85 درصد از ظرفیت‌های آموزش‌عالی بدون آزمون است. سؤالی که در اینجا پیش می‌آید این است که پس چرا داوطلبان زیادی برای پذیرفته‌شدن در دانشگاهها شرکت می‌کنند؟! پاسخ به این سؤال در کیفیت ظرفیت‌های افزایش‌یافته نهفته است، چراکه رقابت اصلی در بین دانش‌آموزان، برای ورود به دوره‌های باکیفیت است که ما آن را با نام دوره‌های روزانه می‌شناسیم و نه سایر دوره‌ها. پذیرفته‌شدن در دوره روزانه به معنای پذیرفته‌شدن در یک دانشگاه دولتی و رایگان است که عموما کیفیت بالاتری نسبت به سایر دانشگاهها دارند. نمودار زیر تا حدودی این موضوع را روشن‌تر بیان می‌کند. این نمودار نشان می‌دهد که با وجود افزایش کلی ظرفیت دانشگاهها، ظرفیت دوره روزانه متناسب با سایر دوره‌ها افزایش پیدا نکرده است و همچنان رقابت زیادی برای ورود به این دوره‌های باکیفیت وجود دارد.
از آنجایی که تعداد متقاضیان دوره‌های روزانه بیش از ظرفیت آنهاست، کنکور سراسری مکانیسمی شده است تا دانش‌آموزان را برای ورود به این دوره‌ها رتبه‌بندی کند. به دلیل شیوه خاص برگزاری کنکور (تستی‌بودن و زمان محدود)، عملکرد خوب در این آزمون نیازمند داشتن مهارت‌هایی است که به طور معمول در مدارس آموزش داده نمی‌شود. برای همین دانش‌آموزان مجبور می‌شوند این مهارت‌ها را با پرداخت هزینه اضافی یاد بگیرند. حال این آموزش‌ها ممکن است توسط مدارس دانش‌آموزان ارائه شود1 یا افراد و مؤسسات آموزشی خصوصی آنها را ارائه کنند. هزینه کلاس‌های آمادگی برای کنکور، آزمون‌های آزمایشی و کتاب‌های کنکوری مثال‌هایی از این آموزش‌ها هستند که والدین برای قبولی فرزندشان در کنکور سراسری تهیه می‌کنند. پژوهشی در دانشکده مدیریت و اقتصاد دانشگاه شریف تأثیرگذاری این آموزش‌ها را تأیید می‌کند.
این پژوهش که با مشارکت پنج‌هزار و 395 نفر از کسانی که در سال 1389 کنکور داده‌اند انجام شده است، نشان می‌دهد که شواهدی قوی وجود دارند که این آموزش‌ها تأثیرگذار هستند و کسانی که از این آموزش‌ها استفاده می‌کنند نسبت به کسانی که استفاده نمی‌کنند (با ثابت‌بودن سایر عوامل)، نتایج بهتری کسب می‌کنند.
شاید استفاده از آموزش‌های اضافی برای قبولی در کنکور امری عادی و طبیعی به حساب بیاید، اما ممکن است خانواده‌های کم‌درآمد توانایی تهیه این آموزش‌ها برای فرزندانشان را نداشته باشند و فرزندان آنها از ورود به دانشگاه‌های رایگان و باکیفیت بازبمانند. این گزاره به این معنی است که سیاست‌گذار با هدف تسهیل دسترسی خانواده‌های کم‌درآمد به دانشگاه‌های باکیفیت، آنها را رایگان اعلام کرده است و شهریه دانشگاهی دریافت نمی‌کند، اما کنکور سراسری باعث شده است تا پیش از ورود به دانشگاه، بازاری برای آموزش‌های کنکوری شکل بگیرد که خانواده‌های ثروتمند را از خانواده‌های کم‌درآمد تصفیه می‌کند. مشکل اساسی در این فرایند جایی است که بخشی از هزینه‌های رایگان‌بودن دانشگاهها از جیب همان خانواده‌های کم‌درآمد (پول فروش نفت) تأمین می‌شود، اما این خانواده‌ها از مزایای آن بهره‌مند نمی‌شوند.
ایراد بزرگ‌تر در این فرایند جایی اتفاق می‌افتد که ممکن است ناعدالتی در دسترسی به امکانات آموزشی، پیامد‌های درآمدی نیز برای فرزندان خانواده‌های کم‌درآمد داشته باشد. به این معنا که چون موانعی در سر راه ورود فرزندان این خانواده‌ها به دانشگاه‌های باکیفیت وجود دارد، فرزندان آنها در آینده نیز می‌توانستند درآمد کمتری نسبت به حالتی که در یک دانشگاه باکیفیت پذیرفته شوند دریافت کنند.
1- اینکه نفرات برتر کنکور اعلام می‌کنند از آموزش‌های اضافی استفاده نکرده‌اند به همین خاطر است که این آموزش‌ها به صورت پیش‌فرض با دریافت هزینه توسط مدارس آنها ارائه می‌شود.
* ممکن است برای خوانندگان مثال‌های نقضی از دانش‌آموزانی که از خانواده‌های کم‌درآمد به رتبه‌های بسیار خوب رسیده‌اند پدیدار شود، اما بايد به کلیت این فرایند توجه کرد و استثنائات را کنار گذاشت.