كتاب سال نظريه «دين در خدمت انسان»
مهدی فيروزان
میگویند هر کتاب تجربه نویسنده آن است و تعداد عناوینی که میخوانی، تجربه انسانهای گوناگون را از آن خود میکنی. به این دليل کتاب گرانترین سرمایه آدمی است؛ چون سرمایه عمر دیگری است. برخی کتابها را صاحبان تجربه با قلم خود مینویسند که اکثر کتابها اینگونه هستند. اما برخی تجربیات را دیگران مینویسند؛ تجربه برخی انسانهای بزرگ را نه یک نویسنده و نه مجموعهای از نویسندگان، که تاریخ مینویسد. از آن جمله تجربه زندگی امام موسی صدر است که گروهی از تاریخنویسان جمعآوری كرده، نوشته و به نام «گام به گام با امام موسي صدر» منتشر کردهاند. شاید هم به سبب ارزش محتوایی کمنظیر مجموعه 12جلدی گام به گام با امام است که آن را هیئت داوران کتاب سال شایسته تجلیل کرده است. گام به گام با امام که از میان حدود 20 سال اوراق و تاریخ منطقه یعنی از سال 1959 تا 1978 جمعآوری شده است، مجموعه تجربه مدیریتی امام صدر را در شئونات مختلف زندگی منعکس میکند. تجربهای که در مجموع موفق و راهگشاست. اگر به تاریخ معاصر نگاه کنیم تعداد مصلحان دینی همه ادیان؛ مسیحی، مسلمان، یهودی و... که ظهور کردهاند، بسیار اندک است، حتی کمتر از انگشتان دو دست. از این اندکمصلحان آنانی که منظومه کامل مدون همگن فکری برای اصلاح جامعه خود داشتهاند، بسیار بسیار کمتر است؛ شاید چند نفر. از میان این بسیار اندک، تعداد آنانی که خداوند توفیق رهبری جامعه و اجرای منظومه فکری اصلاحی خود را به آنان داده است و موفق هم بودهاند، بسیار بسیار کماند. امام موسی صدر از شمار این مصلحان گروه آخر است که تئوریها و نظریههای اصلاحیاش مبتنی بر آموزههای دینی است و در تمام شئونات زندگی سریان و جریان داشته و در عمل هم موفق بوده است. از دیدگاه مدیریت، تحول نشانه موفقیت همهجانبه منظومه فکری و عملی او در اصلاح جامعه، نهادها و تشکیلاتی است که او تأسیس کرده و در ایام ربودهشدن و غیبت او نه تنها تضعیف و تعطیل نشدهاند که جملگی هر روز قدرتمندتر و بالندهتر شدهاند. درحالیکه نهادها و بنگاهها عموما پس از دوری مؤسسان خود رو به اضمحلال یا استحاله به اهداف دیگر ميروند یا دستخوش تغییراتی در ماهیت و اهداف میشوند.
به نظر نویسنده باید پژوهشگران و مدیران اندیشمند و دستاندرکار، تجربه مدیریتی امام موسی صدر را عمیقا بررسی و مطالعه کنند تا رازها و اسرار موفقیت او را کشف کنند و در عمل و تجربه مدیریتی خود به کار بندند. برای مثال:
1. راز موفقیت امام موسی صدر در تطبیق آموزههای دینی و نیازهای زندگی امروز چیست؟ مهمترین چالش امروز جوامع دینی آشتی دین و دنیاست. آموزهها و مقاصد دین در اندیشه امام صدر چه بوده است که راهکارها و مکانیسمهای او برای رسیدن از جوهر آموزههای دین به مقاصد دین چگونه تدوین شده است؟
2. مفهوم دین در اندیشه امام و هدف دین و نسبت دین و انسان چیست؟ امام قطعا معتقد است که «دین در خدمت انسان است» و تمام منظومه فكري او نيز مبتني است بر « دين در خدمت انسان». تفاوت نگاه امام با نگاه مسیحیت قرون وسطی، سلفیها و تکفیریها، افراطیگری یهودی در همین تعریف است. آنان انسان را در خدمت دین می دیدند، بنابراين به اقتدار سیاسی و اقتصادی دین از طریق استثمار انسان رسیدند.
3. آیا انسان به ماهو انسان صاحب کرامت است؟ مجموعه گام به گام با امام دلایل اعتقاد تئوریک و انضباط عملی امام به کرامت انسان را پیش از دین، طبقه، فرهنگ و رنگ انسان تبیین میکند.
4. امام معتقد است که انسان مهمترین پدیده خداوندی در زمین است. بنابراين در احکام اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، تربیتی و نظایر آن، این انسان است که محور و مرکز توجه اوست. احکام او را چه هنگامی که در مرحله نظر است و چه هنگامی که از طریق انجياوها، بنیادها و نهادهایی که تشکیل میدهد، تجلی عملی مییابد و به دنبال حفظ، تقویت و تجلی کرامت ذاتی انسان است. حتی وقتی تئوری مجتمع مقاوم را در مقابل توسعهطلبی صهیونیسم بنا میکند به دنبال کرامت ذاتی انسان است.
سخن کوتاه کنم؛ جامعه ما و دیگر جوامع دینی دنیا که با مهمترین چالش امروز یعنی چگونگی زندگی امروزی براساس مقاصد شریعت و چگونگی تعامل با جهانیشدن دستوپنجه نرم میکند، نیازمند شناخت منظومه فکری و مبانی فقهی و مکانیسمهای عملی امام موسی صدر است. مجموعه گام به گام با امام این شناخت را به آسانی در اختیار گذاشته است. مطالعه مجموعه مذکور را هم به متفکران حوزه و دانشگاه و هم به مدیران جستوجوگر دلسوز آیندهنگر و هم به جوانان آیندهساز توصیه میکنم.
میگویند هر کتاب تجربه نویسنده آن است و تعداد عناوینی که میخوانی، تجربه انسانهای گوناگون را از آن خود میکنی. به این دليل کتاب گرانترین سرمایه آدمی است؛ چون سرمایه عمر دیگری است. برخی کتابها را صاحبان تجربه با قلم خود مینویسند که اکثر کتابها اینگونه هستند. اما برخی تجربیات را دیگران مینویسند؛ تجربه برخی انسانهای بزرگ را نه یک نویسنده و نه مجموعهای از نویسندگان، که تاریخ مینویسد. از آن جمله تجربه زندگی امام موسی صدر است که گروهی از تاریخنویسان جمعآوری كرده، نوشته و به نام «گام به گام با امام موسي صدر» منتشر کردهاند. شاید هم به سبب ارزش محتوایی کمنظیر مجموعه 12جلدی گام به گام با امام است که آن را هیئت داوران کتاب سال شایسته تجلیل کرده است. گام به گام با امام که از میان حدود 20 سال اوراق و تاریخ منطقه یعنی از سال 1959 تا 1978 جمعآوری شده است، مجموعه تجربه مدیریتی امام صدر را در شئونات مختلف زندگی منعکس میکند. تجربهای که در مجموع موفق و راهگشاست. اگر به تاریخ معاصر نگاه کنیم تعداد مصلحان دینی همه ادیان؛ مسیحی، مسلمان، یهودی و... که ظهور کردهاند، بسیار اندک است، حتی کمتر از انگشتان دو دست. از این اندکمصلحان آنانی که منظومه کامل مدون همگن فکری برای اصلاح جامعه خود داشتهاند، بسیار بسیار کمتر است؛ شاید چند نفر. از میان این بسیار اندک، تعداد آنانی که خداوند توفیق رهبری جامعه و اجرای منظومه فکری اصلاحی خود را به آنان داده است و موفق هم بودهاند، بسیار بسیار کماند. امام موسی صدر از شمار این مصلحان گروه آخر است که تئوریها و نظریههای اصلاحیاش مبتنی بر آموزههای دینی است و در تمام شئونات زندگی سریان و جریان داشته و در عمل هم موفق بوده است. از دیدگاه مدیریت، تحول نشانه موفقیت همهجانبه منظومه فکری و عملی او در اصلاح جامعه، نهادها و تشکیلاتی است که او تأسیس کرده و در ایام ربودهشدن و غیبت او نه تنها تضعیف و تعطیل نشدهاند که جملگی هر روز قدرتمندتر و بالندهتر شدهاند. درحالیکه نهادها و بنگاهها عموما پس از دوری مؤسسان خود رو به اضمحلال یا استحاله به اهداف دیگر ميروند یا دستخوش تغییراتی در ماهیت و اهداف میشوند.
به نظر نویسنده باید پژوهشگران و مدیران اندیشمند و دستاندرکار، تجربه مدیریتی امام موسی صدر را عمیقا بررسی و مطالعه کنند تا رازها و اسرار موفقیت او را کشف کنند و در عمل و تجربه مدیریتی خود به کار بندند. برای مثال:
1. راز موفقیت امام موسی صدر در تطبیق آموزههای دینی و نیازهای زندگی امروز چیست؟ مهمترین چالش امروز جوامع دینی آشتی دین و دنیاست. آموزهها و مقاصد دین در اندیشه امام صدر چه بوده است که راهکارها و مکانیسمهای او برای رسیدن از جوهر آموزههای دین به مقاصد دین چگونه تدوین شده است؟
2. مفهوم دین در اندیشه امام و هدف دین و نسبت دین و انسان چیست؟ امام قطعا معتقد است که «دین در خدمت انسان است» و تمام منظومه فكري او نيز مبتني است بر « دين در خدمت انسان». تفاوت نگاه امام با نگاه مسیحیت قرون وسطی، سلفیها و تکفیریها، افراطیگری یهودی در همین تعریف است. آنان انسان را در خدمت دین می دیدند، بنابراين به اقتدار سیاسی و اقتصادی دین از طریق استثمار انسان رسیدند.
3. آیا انسان به ماهو انسان صاحب کرامت است؟ مجموعه گام به گام با امام دلایل اعتقاد تئوریک و انضباط عملی امام به کرامت انسان را پیش از دین، طبقه، فرهنگ و رنگ انسان تبیین میکند.
4. امام معتقد است که انسان مهمترین پدیده خداوندی در زمین است. بنابراين در احکام اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، تربیتی و نظایر آن، این انسان است که محور و مرکز توجه اوست. احکام او را چه هنگامی که در مرحله نظر است و چه هنگامی که از طریق انجياوها، بنیادها و نهادهایی که تشکیل میدهد، تجلی عملی مییابد و به دنبال حفظ، تقویت و تجلی کرامت ذاتی انسان است. حتی وقتی تئوری مجتمع مقاوم را در مقابل توسعهطلبی صهیونیسم بنا میکند به دنبال کرامت ذاتی انسان است.
سخن کوتاه کنم؛ جامعه ما و دیگر جوامع دینی دنیا که با مهمترین چالش امروز یعنی چگونگی زندگی امروزی براساس مقاصد شریعت و چگونگی تعامل با جهانیشدن دستوپنجه نرم میکند، نیازمند شناخت منظومه فکری و مبانی فقهی و مکانیسمهای عملی امام موسی صدر است. مجموعه گام به گام با امام این شناخت را به آسانی در اختیار گذاشته است. مطالعه مجموعه مذکور را هم به متفکران حوزه و دانشگاه و هم به مدیران جستوجوگر دلسوز آیندهنگر و هم به جوانان آیندهساز توصیه میکنم.