الازهر در ميانه بازي قدرت
عليرضا قندريز . تحليلگر روابط بين‌الملل
پيشينه تاريخي ديدارهاي رهبران برجسته مسيحي از کشورهاي عربي با سفر پاپ فرانسيس در روز يکشنبه گذشته در برنامه جنجالي و مفصلي که از سوي دولت امارات متحده عربي تدارک ديده شده بود، جلوه‌اي متفاوت به خود گرفت.
صرف نظر از اعتراض‌هايي که گروه‌هاي حقوق‌بشري و شخصيت‌هاي منتقد از اين سفر کردند، چنين ديداري و برگزاري کنفرانس موسوم به «برادري انساني» در آن کشور در روزهاي اخير، مورد توجه رسانه‌هاي بين‌المللي بوده و بر بخش عمده‌اي از افکار عمومي جهان، به‌ویژه مسيحيان اثر گذاشته است. اين ديدار از منظر ديپلماسي عمومي براي دولت امارات متحده مهم است. امارات که در سال‌هاي اخير از سويي در نبرد خونين يمن درگير بوده و از طرف بعضي فعالان ضد‌جنگ به نقض مباني اساسي حقوق انساني و در مواردي حتي جنايات جنگي متهم شده و از سوي ديگر از طرف گروه‌هاي حقوق‌بشري در غرب به سرکوب خشن مخالفان معدود داخلي‌اش منسوب شده است، مي‌کوشد چهره خود را در عرصه بين‌المللي و افکار عمومي جهاني تطهير كند. اين کشور وزارتي به نام تساهل تأسيس کرده و مؤسسه بين‌المللي انعطاف‌پذيري و تساهل را براي آنچه مقابله با افراط‌گرايي معرفي مي‌کند، ايجاد كرده و سال ۲۰۱۹ را «سال انعطاف‌پذيري» ناميده است.
امارات مي‌کوشد با وجود تصوير منفي که مخالفانش از آن معرفي مي‌کنند، خود را به‌عنوان الگوي هم‌زيستي مسالمت‌آميز معرفي و چهره ميانه‌روانه سياسي و مذهبي را از کشور خود رواج دهد. ترتيب‌دادن سفر پر‌سر‌و‌صدا و تاريخي پاپ به قلب خاورميانه؛ منطقه‌اي که مدت‌ها است مهد ناامني‌هاي حاصل از تروريسم بنيادگرا است و برگزاري ملاقاتي دوستانه بين شيخ الازهر به‌عنوان رهبر معنوي جهان تسنن با پاپ و اجراي عشای رباني توسط او در برابر ده‌ها هزار نفر، تلاش مؤثري براي معرفي يک چهره معتبر از امارات متحده به‌عنوان قدرتي است که توانايي مديريت و امکان تأمين امنيت چنين همايشي از تسامح و مداراي مذهبي را در ميانه سرزمين خون و آتش دارد اما آنچه در‌اين‌ميان تأمل‌برانگیز است، پررنگ‌کردن نقش شيخ الازهر به‌عنوان ميزبان نيابتي پاپ از سوي دولت امارات متحده عربي است.تلاش ابزارگرايانه امارات براي احياي اعتبار الازهر و معرفي آن به‌عنوان نماينده اعتدال اسلامي در رقابت با محوريت برساخته و مجعولي که عربستان در چند دهه گذشته براي مراکز علمي-مذهبي خود در جهان اسلام ايجاد کرده است، يک رهيافت جدي است. البته از سويي ديگر اين تلاشي است در برابر اقبال روزافزون جريانات اخواني مورد حمايت قطر و نفوذ آنها در جوامع اسلامي. اين تلاش‌ها شامل سلسله اقدامات مبنايي بوده که احتمالا به مراتب بيش از يک نمايش بي‌محتوا و گذرا مؤثر خواهد بود. الازهر به لحاظ ظرفيت‌هاي تاريخي و اعتبار پيشين، اکنون ابزاري است در ميانه رقابت‌هاي ژئواستراتژيک و کمتر آشکار امارات متحده عربي و عربستان سعودي براي نفوذ هويتي در بخشي از جهان اسلامي.هرچند که خاندان سعودي و آل نهيان در ميانه خطوط سياست، اختلافات بنياديني با يکديگر دارند؛ اختلافاتي که در شرايط خاص و با تدبير ويژه مي‌تواند از سوی رقباي منطقه‌اي کشورهاي امارات و عربستان مورد بهره‌برداري قرار گيرد. يکي از ابزار پيشبرد منافع استراتژيک مختلف دو کشور در حوزه امنيت ملي، استفاده از شکاف‌هاي عقيدتي و - به‌ویژه از سوي امارات- تأکيد بر هويت مذهبي مستقل و متفاوت است.از جمعيت امارات احتمالا 15 درصد شيعه، 80 درصد سني و پنج درصد پيرو بقيه اديان و مذاهب هستند. پنج درصد هم در بعضي آمار به‌عنوان بدون عقيده مشخص اعلام شده‌اند. سني‌ها شامل پيروان مذاهب مختلفي مانند حنبلي، شافعي، مالکي و گروه اقليت وهابي مي‌شوند.سياست‌گذاران مذهبي دولت امارات توجه بسياري به صوفي‌گري اسلامي دارند. امارات متحده-البته با عنايت به تفاوت‌هاي نسبي در گرايش‌هاي مذهبي، اجتماعي، سياسي و... حکومت‌هاي داخل اتحاديه‌اش- به طور واضح، الازهر را قوي‌ترين سکوي رويارويي با عربستان وهابي قرار داده است.اختلافات امارات و عربستان در بخش‌هايي از يمن که از سيطره حوثي‌ها خارج است، خود را به‌خوبي نشان مي‌دهد. امارات استان‌هاي جنوبي و شرقي يمن را مجال جديدي براي تقويت مشي مذهبي ضد وهابيت سعودي مي‌داند و در تلاش براي تقويت بازوهاي خود در اين استان‌هاست و در اين راه از روابط مستحکم خود با صوفي‌هاي حضر موت بهره‌برداري مي‌کند و براي اعزام شيوخ اين مناطق به الازهر تسهيلاتي ارائه مي‌دهد و هم‌زمان برخلاف سياست سعودي با اخوان و القاعده يمن به شکل پراکنده درگير مي‌شود.دکتر «عبدالخالق عبدالله» که شايد صداي بي‌پرده و البته غيررسمي شيخ محمد بن زايد باشد؛ مدتي پيش در توييت جنجالي‌اش تأکيد کرده بود که امارات هرگز منزل باورهاي وهابيت نخواهد بود بلکه آنجا قلب اتحاد امت و سراي تسامح ديني است.أحمد الكبيسي، عالم سني مذهب عراقي که مقيم اردن بود، چند سال پيش به وهابيت تاخت و عبدالوهاب و ابوبکر البغدادي را در يک رديف قرار داد که اين موضوع منجر به شکايت يک وکيل سعودي از او در دادگاه اردن شد. پس از آن الکبيسي به دوبي مهاجرت کرد و رئيس بخش آموزش‌هاي اسلامي در دانشگاه الإمارات شد. او مرتب در تلويزيون دوبي برنامه دارد و در برنامه‌هايش به‌تندي از بنيادگرايي سياسي سلفي و وهابيت انتقاد مي‌کند و حتي در يکي از سخنانش به معاويه تاخت؛ موضوعي که انتقادات فراوان محافل مذهبي و سياسي سعودي را در پي داشت.همچنين از سوي سايت افشاگر ويکي‌ليکس هم ادعا شده است که در مواضع غيرعلني ديپلماتيک سران امارات به‌صراحت برعليه وهابيت موضع گرفته‌اند.به لحاظ تحولات ژئواستراتژيک، با توجه به قرائن و شواهدي که خود، شرح مستقل و مبسوطي مي‌طلبد، به نظر مي‌رسد که عمده کشورهاي عربي شوراي همکاري خليج فارس، اعم از عربستان، قطر و امارات از آستانه بازنگري دکترين امنيت ملي خود گذشته‌‌اند و وارد دوران جديدي شده‌اند؛ دوراني که شايد مشخصه پررنگ آن رقابت براي دردست‌گرفتن نوعي از رهبري بر محور پان‌عربيسم در جهان عرب از سويي و نفوذ در کشورهاي اسلامي با تکيه بر محورهاي نويني از هويت مسلماني از سوي ديگر باشد.
پيشينه تاريخي ديدارهاي رهبران برجسته مسيحي از کشورهاي عربي با سفر پاپ فرانسيس در روز يکشنبه گذشته در برنامه جنجالي و مفصلي که از سوي دولت امارات متحده عربي تدارک ديده شده بود، جلوه‌اي متفاوت به خود گرفت.
صرف نظر از اعتراض‌هايي که گروه‌هاي حقوق‌بشري و شخصيت‌هاي منتقد از اين سفر کردند، چنين ديداري و برگزاري کنفرانس موسوم به «برادري انساني» در آن کشور در روزهاي اخير، مورد توجه رسانه‌هاي بين‌المللي بوده و بر بخش عمده‌اي از افکار عمومي جهان، به‌ویژه مسيحيان اثر گذاشته است. اين ديدار از منظر ديپلماسي عمومي براي دولت امارات متحده مهم است. امارات که در سال‌هاي اخير از سويي در نبرد خونين يمن درگير بوده و از طرف بعضي فعالان ضد‌جنگ به نقض مباني اساسي حقوق انساني و در مواردي حتي جنايات جنگي متهم شده و از سوي ديگر از طرف گروه‌هاي حقوق‌بشري در غرب به سرکوب خشن مخالفان معدود داخلي‌اش منسوب شده است، مي‌کوشد چهره خود را در عرصه بين‌المللي و افکار عمومي جهاني تطهير كند. اين کشور وزارتي به نام تساهل تأسيس کرده و مؤسسه بين‌المللي انعطاف‌پذيري و تساهل را براي آنچه مقابله با افراط‌گرايي معرفي مي‌کند، ايجاد كرده و سال ۲۰۱۹ را «سال انعطاف‌پذيري» ناميده است.
امارات مي‌کوشد با وجود تصوير منفي که مخالفانش از آن معرفي مي‌کنند، خود را به‌عنوان الگوي هم‌زيستي مسالمت‌آميز معرفي و چهره ميانه‌روانه سياسي و مذهبي را از کشور خود رواج دهد. ترتيب‌دادن سفر پر‌سر‌و‌صدا و تاريخي پاپ به قلب خاورميانه؛ منطقه‌اي که مدت‌ها است مهد ناامني‌هاي حاصل از تروريسم بنيادگرا است و برگزاري ملاقاتي دوستانه بين شيخ الازهر به‌عنوان رهبر معنوي جهان تسنن با پاپ و اجراي عشای رباني توسط او در برابر ده‌ها هزار نفر، تلاش مؤثري براي معرفي يک چهره معتبر از امارات متحده به‌عنوان قدرتي است که توانايي مديريت و امکان تأمين امنيت چنين همايشي از تسامح و مداراي مذهبي را در ميانه سرزمين خون و آتش دارد اما آنچه در‌اين‌ميان تأمل‌برانگیز است، پررنگ‌کردن نقش شيخ الازهر به‌عنوان ميزبان نيابتي پاپ از سوي دولت امارات متحده عربي است.تلاش ابزارگرايانه امارات براي احياي اعتبار الازهر و معرفي آن به‌عنوان نماينده اعتدال اسلامي در رقابت با محوريت برساخته و مجعولي که عربستان در چند دهه گذشته براي مراکز علمي-مذهبي خود در جهان اسلام ايجاد کرده است، يک رهيافت جدي است. البته از سويي ديگر اين تلاشي است در برابر اقبال روزافزون جريانات اخواني مورد حمايت قطر و نفوذ آنها در جوامع اسلامي. اين تلاش‌ها شامل سلسله اقدامات مبنايي بوده که احتمالا به مراتب بيش از يک نمايش بي‌محتوا و گذرا مؤثر خواهد بود. الازهر به لحاظ ظرفيت‌هاي تاريخي و اعتبار پيشين، اکنون ابزاري است در ميانه رقابت‌هاي ژئواستراتژيک و کمتر آشکار امارات متحده عربي و عربستان سعودي براي نفوذ هويتي در بخشي از جهان اسلامي.هرچند که خاندان سعودي و آل نهيان در ميانه خطوط سياست، اختلافات بنياديني با يکديگر دارند؛ اختلافاتي که در شرايط خاص و با تدبير ويژه مي‌تواند از سوی رقباي منطقه‌اي کشورهاي امارات و عربستان مورد بهره‌برداري قرار گيرد. يکي از ابزار پيشبرد منافع استراتژيک مختلف دو کشور در حوزه امنيت ملي، استفاده از شکاف‌هاي عقيدتي و - به‌ویژه از سوي امارات- تأکيد بر هويت مذهبي مستقل و متفاوت است.از جمعيت امارات احتمالا 15 درصد شيعه، 80 درصد سني و پنج درصد پيرو بقيه اديان و مذاهب هستند. پنج درصد هم در بعضي آمار به‌عنوان بدون عقيده مشخص اعلام شده‌اند. سني‌ها شامل پيروان مذاهب مختلفي مانند حنبلي، شافعي، مالکي و گروه اقليت وهابي مي‌شوند.سياست‌گذاران مذهبي دولت امارات توجه بسياري به صوفي‌گري اسلامي دارند. امارات متحده-البته با عنايت به تفاوت‌هاي نسبي در گرايش‌هاي مذهبي، اجتماعي، سياسي و... حکومت‌هاي داخل اتحاديه‌اش- به طور واضح، الازهر را قوي‌ترين سکوي رويارويي با عربستان وهابي قرار داده است.اختلافات امارات و عربستان در بخش‌هايي از يمن که از سيطره حوثي‌ها خارج است، خود را به‌خوبي نشان مي‌دهد. امارات استان‌هاي جنوبي و شرقي يمن را مجال جديدي براي تقويت مشي مذهبي ضد وهابيت سعودي مي‌داند و در تلاش براي تقويت بازوهاي خود در اين استان‌هاست و در اين راه از روابط مستحکم خود با صوفي‌هاي حضر موت بهره‌برداري مي‌کند و براي اعزام شيوخ اين مناطق به الازهر تسهيلاتي ارائه مي‌دهد و هم‌زمان برخلاف سياست سعودي با اخوان و القاعده يمن به شکل پراکنده درگير مي‌شود.دکتر «عبدالخالق عبدالله» که شايد صداي بي‌پرده و البته غيررسمي شيخ محمد بن زايد باشد؛ مدتي پيش در توييت جنجالي‌اش تأکيد کرده بود که امارات هرگز منزل باورهاي وهابيت نخواهد بود بلکه آنجا قلب اتحاد امت و سراي تسامح ديني است.أحمد الكبيسي، عالم سني مذهب عراقي که مقيم اردن بود، چند سال پيش به وهابيت تاخت و عبدالوهاب و ابوبکر البغدادي را در يک رديف قرار داد که اين موضوع منجر به شکايت يک وکيل سعودي از او در دادگاه اردن شد. پس از آن الکبيسي به دوبي مهاجرت کرد و رئيس بخش آموزش‌هاي اسلامي در دانشگاه الإمارات شد. او مرتب در تلويزيون دوبي برنامه دارد و در برنامه‌هايش به‌تندي از بنيادگرايي سياسي سلفي و وهابيت انتقاد مي‌کند و حتي در يکي از سخنانش به معاويه تاخت؛ موضوعي که انتقادات فراوان محافل مذهبي و سياسي سعودي را در پي داشت.همچنين از سوي سايت افشاگر ويکي‌ليکس هم ادعا شده است که در مواضع غيرعلني ديپلماتيک سران امارات به‌صراحت برعليه وهابيت موضع گرفته‌اند.به لحاظ تحولات ژئواستراتژيک، با توجه به قرائن و شواهدي که خود، شرح مستقل و مبسوطي مي‌طلبد، به نظر مي‌رسد که عمده کشورهاي عربي شوراي همکاري خليج فارس، اعم از عربستان، قطر و امارات از آستانه بازنگري دکترين امنيت ملي خود گذشته‌‌اند و وارد دوران جديدي شده‌اند؛ دوراني که شايد مشخصه پررنگ آن رقابت براي دردست‌گرفتن نوعي از رهبري بر محور پان‌عربيسم در جهان عرب از سويي و نفوذ در کشورهاي اسلامي با تکيه بر محورهاي نويني از هويت مسلماني از سوي ديگر باشد.