سمفونی خون و آزادی

امیرحسین جعفری: با شروع جنگ از جبهه جنوب، خرمشهر و آبادان در معرض خطر جدی قرار گرفتند و پس از 34 روز مقاومت جانانه و باشكوه گروه محمد جهان‌آرا، نیرو‌های ویژه ارتش و مردم خرمشهر و روستاهای اطراف، خرمشهر سقوط كرد اما خرمشهر در قلب‌های رزمندگان همیشه آزاد ماند.
پس گذشت دو سال دقیقا 576 روز از اشغال خرمشهر و تقویت ارتش و سپاه ایران در جنگ، عملیات آزادسازی خرمشهر تحت عنوان بیت‌المقدس در دهم اردیبهشت 1361 آغاز شد. این عملیات در شرایطی شروع و پیروز شد كه مستشاران نظامی فرانسوی در یک بازدید از وزارت دفاع عراق که در سیزدهم آوریل ۱۹۸۲ انجام شد، اعلام کردند هیچ سلاح و نیرویی قادر به بازپس‌گیری خرمشهر نیست؛ زیرا عراق این شهر را به‌صورت یک پایگاه دفاعی بسیار مستحکم درآورده است.
‌شروع عملیات
‌مطابق طراحی‌های مشترک انجام‌شده توسط فرماندهان ارتش و سپاه پاسداران، مجموعه‌ای از عملیات‌ها با نام کربلای یک (شکست محاصره آبادان) تا کربلای 12 (فتح کربلا) طراحی شد که پس از شکستن حصر آبادان و آزادسازی بستان و آزادسازی سایت در جبهه شوش، آزادسازی خرمشهر چهارمین طرح از مجموعه عملیات دوازده‌گانه مذکور به اجرا درآمد. نیروهای ایرانی با
۷۰ هزار رزمنده در ۱۰ اردیبهشت ۱۳۶۱ با رمز «یا علی ابن ابی‌طالب» در محور اهواز - خرمشهر - دشت‌آزادگان به فرماندهی مشترک سپاه و ارتش و با هدف آزادسازی خرمشهر حمله خود را آغاز کردند.
‌عملیات بیت‌المقدس با قرائت رمز عملیات بسم‌الله الرحمن الرحیم، بسم‌الله القاصم الجبارین، یا علی ابن ابی‌طالب، از سوی فرماندهی مشترک ارتش و سپاه آغاز شد، عملیات فوق در چهار مرحله جریان داشت.
‌دشمن در مقابل تک غافلگیرکننده نیروهای خودی در منطقه خرمشهر و پل نو مجبور به ترک خاکریزهای دفاعی خود یکی پس از دیگر شده و ساعت 4:30 بامداد دوم خرداد سال 61 جاده آسفالته
شلمچه- خرمشهر (جاده پل نو) در محدوده منطقه قرارگاه نصر 3، فجر 3 و فتح آزاد شد و نیروهای دشمن تحت فشار شدید یگان‌های خودی به پشت نهر عرایض و نهر خین عقب رانده شدند. با تصرف جاده مرزی پاسگاه خین و پاسگاه مرزی حدود، ارتباط زمینی دشمن با خرمشهر قطع شد و شهر عملا به محاصره درآمد.
ساعت دو بعدازظهر دوم خرداد قرارگاه‌های فجر 3 و فتح به رودخانه اروند رسیده و در حاشیه شمالی آن گسترش یافتند و به این ترتیب نیروهای این قرارگاه مأموریت واگذاری را با موفقیت کامل انجام دادند.
در برابر تک سریع و غافلگیرکننده نیروهای اسلام، دشمن دچار وحشت و سرگردانی شدید شد و نتوانست عکس‌العمل مناسبی نشان دهد. ارتباط یگان‌های دشمن با یکدیگر قطع شد و فرار افسران، درجه‌داران و سربازان عراقی از منطقه خرمشهر گویای از‌هم‌پاشیدگی سازمان یگان‌های دشمن در خرمشهر بود.
نتیجه عملیات در دوم خرداد بسیار درخشان بود و می‌توان گفت قرارگاه کربلا به هدف خود که احاطه کامل خرمشهر بود، رسید و این شهر بدون تردید در آستانه سقوط قرار گرفت. بر اساس پیام‌های استراق‌سمع‌شده از دشمن، اندکی پس از آغاز این عملیات، فرماندهان اغلب یگان‌های دشمن در پیام‌های خود درخواست عقب‌نشینی کردند. پرسنل یگان‌های درگیر اکثرا مبادرت به فرار کرده یا با تسلیم خود به رزمندگان تن به اسارت دادند. ساعت 11 صبح روز 3/3/61 درحالی‌که درگیری شدیدی بین نیروهای قرارگاه نصر و دشمن در شمال نهر خین جریان داشت، یگان‌های قرارگاه فتح از سمت غرب و خیابان کشتارگاه به سهولت وارد خرمشهر شدند. مقاومت دشمن بسیار ضعیف و تقریبا هیچ بود. در ناحیه گمرک خرمشهر در کنار اروند مقاومت اندکی وجود داشت که به‌سرعت منهدم شد. ساعت 12 همین روز نیروهای ایران از سه طرف شمال، شرق و غرب وارد شهر شدند. دشمن که 24 ساعت در محاصره کامل قرار داشت، راهی جز تسلیم یا اسارت نداشت و گروه‌گروه به اسارت تن در‌می‌دادند. نیروهای موجود در شهر به‌طور‌کلی عناصری از 14 تیپ و تعدادی گردان مستقل و نیروهای جیش‌الشعبی بودند.
ساعت 14 خرمشهر به‌طورکامل تصرف شد و پرچم جمهوری اسلامی ایران بر فراز مسجد جامع و پل تخریب‌شده خرمشهر به اهتزاز درآمد و این شهر که ساعت چهار بعدازظهر روز چهارم آبان‌ماه سال 1359 به اشغال دشمن درآمده بود، سرانجام ساعت 14:20 سوم خرداد‌ماه سال 1361 پس از 19 ماه اسارت به دست فرزندان غیور این مرزو‌بوم که برای رهایی این شهر از چنگال متجاوز سر از پا نمی‌شناختند و خون پاکشان را بی‌دریغ نثار کرده بودند، آزاد شد.
در موفقیت عملیات بیت‌المقدس نیروی هوایی و هوانیروز و نیروی دریایی نقش مؤثری را ایفا کردند. نیروی هوایی 931 سورتی پرواز مراقبت مسلحانه، 130 سورتی پرواز بمباران هوایی، 22 سورتی پرواز عکس‌برداری هوایی، دوهزارو‌ 494 سورتی پرواز ترابری هوایی (سوخت‌رسانی در هوا، حمل مجروح، انتقال نیرو و...) انجام و حدود شش هزار بسیجی از مشهد مقدس به منطقه عملیات حمل شد. پدافند هوایی با تأمین فضای امن منطقه عملیات، حدود 53 فروند هواپیمای دشمن را ساقط کرد.
هوانیروز که یکی از یگان‌های پشتیبانی‌کننده و مؤثر در تمامی عملیات‌های دوران دفاع مقدس بود، در عملیات بیت‌المقدس نیز با 95 فروند بالگرد با پنج‌هزار‌و 180 ساعت پرواز در قالب سه‎هزارو 670 سورتی ضمن انهدام ادوات زرهی و سنگرهای دشمن، هفت‌هزار‌و 820 مجروح را تخلیه و سه‌هزار‌و 561 رزمنده را ترابری کرد.
مأموریت کلی پدافند از جزیره آبادان به پایگاه دریایی خرمشهر واگذار شده بود و یک گردان شناور هجومی از یگان‌های تکاور با 300 فروند قایق و تجهیزات کامل، یک گروه 45‌نفره غواص با وسایل و تجهیزات کامل، 50 نفر ملوان و 160 نفر قایقران در عملیات بیت‌المقدس شرکت داشتند. عملیات بیت‌المقدس، عملیات پیچیده‌ای بود؛ از آن جهت که منطقه عمومی عملیات در میان چهار مانع طبیعی محصور بود؛ از شمال به رودخانه کرخه کور، از جنوب به رودخانه اروند، از شرق به رودخانه کارون و از غرب به هورالهویزه. منطقه مزبور به‌جز جاده نسبتا مرتفع اهواز به خرمشهر، فاقد هر‌گونه عارضه مهم برای پدافند بود. همین امر موجب شد تا زمین منطقه به دلیل مسطح‌بودن، برای مانور زرهی مناسب و برای حرکت نیروهای پیاده، به دلیل در دید و تیر قرارداشتن، نامناسب باشد. نقاط حساس و استراتژیک منطقه شامل بندر و شهر خرمشهر، پادگان حمید، جفیر، جاده اهواز به خرمشهر، شهر هویزه و رودخانه‌های کارون، کرخه کور و اروند بود كه همه از دست دشمن خارج شد و اهواز از مسیر توپخانه دشمن منحرف شد.
در عملیات بیت‌المقدس پنج‌هزار‌و 38 کیلومتر مربع از اراضی اشغال‌شده از‌جمله شهرهای خرمشهر و هویزه و نیز پادگان حمید و جاده اهواز- خرمشهر آزاد شدند. شهرهای اهواز، حمیدیه و سوسنگرد از تیررس توپخانه دشمن خارج و 180 کیلومتر از خط مرزی تأمین شد.
در شب سوم خرداد سرهنگ زیدان، فرمانده نیروهای خرمشهر در تماس با صدام می‌گوید: «قربان، ایرانی‌ها آمدند». تبلیغات رسمی بغداد اعلام می‌كرد دفاع از خرمشهر به معنی دفاع از بصره است و آبروی امت عرب در گرو دفاع از خرمشهر است. با این حال ساعت 4:30 بعدازظهر رادیوی جمهوری اسلامی ایران پایان كار را با عبارت مشهور «خرمشهر شهر خون آزاد شد» اعلام می‌كند و رادیو بی‌بی‌سی روز بعد می‌گوید: «همان‌طور كه بدون شك اطلاع دارید دیروز بندر خرمشهر پس از 20 ماه دوباره به دست نیروهای ایران افتاد. بدین‌ترتیب ایران در جنگ كاملا پیروز شده است».
آسوشیتدپرس در همین روزها خبر می‌دهد که «این بزرگ‌ترین پیروزی ایران در جنگ 20‌ماهه خلیج‌فارس، سازمان ملل، بازار مشترك اروپا و دیگر كشورهای آسیا و آفریقا را برای پایان‌دادن به جنگ از طریق مذاكره به تكاپو انداخت». صدام شكست بزرگ خود در خوزستان را به صورت عقب‌نشینی پس از پایان مأموریت عنوان كرد.
‌نتایج آزادسازی خرمشهر
این شكست مقارن با برگزاری جنبش عدم تعهد بود كه ایران و عراق هر دو در آن عضویت داشتند. صدام تلاش می‌كرد با برگزاری اجلاس سران در بغداد و كسب ریاست آن اهرمی برای فشار به دست بیاورد كه چنین نشد. علاوه بر آن ایران پیشنهاد دیگر اعضای عدم تعهد را برای آتش‌بس تعریف‌نشده نپذیرفت. نیروهای عراق در وضعیت روحی بسیار بدی قرار داشتند و حامیان سردار قادسیه از پیروزی‌های ایران وحشت‌زده بودند. هنوز مدت كوتاهی از فتح خرمشهر نگذشته بود كه عملیات رمضان آغاز شد و شهر بصره مهم‌ترین شهر جنوب عراق مورد تهدید قرار گرفت.
افزون بر این، عملیات چند نتیجه و پیامد مهم دیگر نیز درپی داشت: 1-با فتح خرمشهر، برتری نظامی ایران بر عراق مورد تأیید کارشناسان و تحلیلگران نظامی قرار گرفت. 2-فتح خرمشهر موجب انفعال ارتش عراق شد؛ به گونه‌ای که نظامیان عراقی تا مدت زیادی نتوانستند از لاک دفاعی خارج شوند. 3-عملیات بیت‌المقدس موجب شد کشورهای عرب منطقه به تقویت مالی و نظامی عراق مبادرت ورزند. 4- در این عملیات حدود 19 هزار نفر از نیروهای دشمن به اسارت درآمده و بالغ بر 16 هزار نفر کشته و زخمی شدند. 5- برآورد می‌شد که با تحمیل شکست به عراق در این منطقه و به‌ویژه آزادسازی خرمشهر، رژیم صدام‌حسین از نظر سیاسی و نظامی در داخل و خارج عراق بی‌اعتبار و احتمالا ساقط خواهد شد. 6- تسلیم‌شدن احتمالی رژیم عراق به پذیرش شرایط پیشنهادی ایران برای خاتمه‌دادن به جنگ.
در جریان آزادسازی خرمشهر حدود ۱۶ هزار نیروی عراقی کشته و زخمی شدند و همچنین ۱۹ هزار نفر نیز به اسارت نیروهای ایرانی درآمدند. در خلال ۲۶ روز نبرد خونین در عملیات بیت‌المقدس، سه هزار نفر از نیروهای ایرانی شهید و ۱۲ هزار نفر نیز مجروح شدند.
‌فرماندهان
از فرماندهان مؤثر در آزادسازی خرمشهر می‌توان به این نام‌ها اشاره کرد: احمد كاظمی، حسن باقری، عزیز جعفری، حسنی سعدی، احمد متوسلیان، محسن وزوایی، یحیی صفوی، غلامعلی رشید، بهرام هوشیار، صیاد‌شیرازی و مسعود منفرد‌نیاكی؛ به‌خصوص احمد كاظمی كه صدای مكالمات بی‌سیم او با قرارگاه پس از فتح خرمشهر بخش درخور توجه این عملیات است. زمانی ‌كه احمد کاظمی فرمانده تیپ 8 نجف اشرف با لهجه نجف‌آبادی خود به قرارگاه مرکزی کربلا اعلام می‌کند: «ما تو شهریم و بیش از شش هزار نفر تسلیم شدند و خرمشهر تقریبا پاك‌سازی شده؛ آقا ما داخل شهریم و هركی اینجا بوده پناهنده شده، آقا ما تو شهریم و تمام نیروهامون تو خود شهرن، رشید احمد مفهوم شد؟ آقا میگم من تو شهرم. برادر احمد مراعات كنید چوب نخورید. نترس نترس الان بیش از شش هزار نفر پیش ما پناهنده شدند. خدا اجرت بده بیش از شش هزار نفر. بله بله توی شهر خرمشهر تا چند لحظه پیش تظاهرات بود و اسرا یاحسین می‌گفتند و الله‌اكبر! خداوند خرمشهر را آزاد كرد».
این پیام برای فرماندهان ارشد قرارگاه کربلا بسیار غیرمنتظره بود؛ زیرا پیش‌بینی می‌شد هزاران نیروی عراقی مستقر در خونین‌شهر مقاومت کنند، بنابراین سرهنگ صیاد‌شیرازی، فرمانده وقت نیروی زمینی ارتش، به برادر محسن رضایی می‌گوید: پیام احمد کاظمی باورکردنی نیست؛ من با بالگرد به منطقه می‌روم و به شما گزارش می‌دهم.
‌آتش‌بس
پس از فتح خرمشهر عده‌ای بر این باور بودند كه با بازگشت به مرز‌های بین‌المللی ادامه جنگ از سوی ایران صحیح نیست و تا این نقطه جنگ تحت عنوان دفاع از میهن در حال انجام بوده و با ورود به خاك عراق امكان تغییر صحنه جنگ وجود دارد. گروه‌های سیاسی نیز بعضا بر این باور بودند و روایات مختلفی از میانجیگری كشور‌های مختلف به جهت اعلام آتش‌بس در این زمان شنیده می‌شود؛ اما در نهایت جنگ پس از فتح خرمشهر نیز تا شش سال بعد ادامه پیدا كرد.
بعد از گذشت یک سال و نیم (سپتامبر ۱۹۸۰ تا جولای ۱۹۸۲) از تصویب قطع‌نامه اول سازمان ملل درباره جنگ ایران و عراق، درحالی‌که نیروهای ایرانی در حال انجام عملیات‌های موفقیت‌آمیزی بودند که در نهایت منجر به آزادسازی خرمشهر شد، دومین قطع‌نامه شورای امنیت به پیشنهاد اردن به تصویب رسید. در مقدمه این قطع‌نامه شورا نگرانی خود را از طولانی‌شدن درگیری بین دو کشور، کشته‌شدن انسان‌های بی‌گناه، آسیب‌رسیدن به امکان و تأسیسات و درخطربودن صلح و امنیت جهانی ابراز کرد و خواستار آتش‌بس سریع و عقب‌نشینی نیروهای دو طرف به مرزهای بین‌المللی شد. اعزام نیروهای حافظ صلح و ناظران سازمان ملل به منطقه نیز از دیگر مفاد این قطع‌نامه بود. سه دلیل عمده طرفداران ادامه جنگ پس از فتح خرمشهر، اشغال نقاطی از غرب كشور ازجمله شهر‌های مهران، قصرشیرین و نفت‌شهر بود كه با پذیرش آتش‌بس مشخص نبود چه شرایطی پیدا خواهند كرد و سپس بحث تعیین متجاوز جنگی كه در آن شرایط كشور‌های نزدیك به صدام خواهان پذیرش این شرط نبودند و غرامت جنگی نیز معلوم نبود، چگونه و از سوی چه كشور پرداخت خواهد شد.
حجت‌الاسلام محتشمی‌پور دراین‌باره می‌گوید: بعد از فتح خرمشهر حضرت امام معتقد بودند که باید آتش‌بس برقرار شود و ادامه جنگ به مصلحت نیست، ولی اصرار برخی از مقامات و کارشناسان نظامی و سپاه باعث شد که امام فرمودند اگر نظر کارشناسی این است، طبق نظر کارشناسان امر عمل شود.
نظرات مختلفی در زمینه ادامه یا پایان جنگ پس از خرمشهر وجود دارد و برای بررسی دقیق‌تر آنها گزارش‌های تحلیلی بستر مناسبی برای روایت این ماجرا نیستند. به همین دلیل از قضاوت درباره این مقطع خودداری می‌شود.

امیرحسین جعفری: با شروع جنگ از جبهه جنوب، خرمشهر و آبادان در معرض خطر جدی قرار گرفتند و پس از 34 روز مقاومت جانانه و باشكوه گروه محمد جهان‌آرا، نیرو‌های ویژه ارتش و مردم خرمشهر و روستاهای اطراف، خرمشهر سقوط كرد اما خرمشهر در قلب‌های رزمندگان همیشه آزاد ماند.
پس گذشت دو سال دقیقا 576 روز از اشغال خرمشهر و تقویت ارتش و سپاه ایران در جنگ، عملیات آزادسازی خرمشهر تحت عنوان بیت‌المقدس در دهم اردیبهشت 1361 آغاز شد. این عملیات در شرایطی شروع و پیروز شد كه مستشاران نظامی فرانسوی در یک بازدید از وزارت دفاع عراق که در سیزدهم آوریل ۱۹۸۲ انجام شد، اعلام کردند هیچ سلاح و نیرویی قادر به بازپس‌گیری خرمشهر نیست؛ زیرا عراق این شهر را به‌صورت یک پایگاه دفاعی بسیار مستحکم درآورده است.
‌شروع عملیات
‌مطابق طراحی‌های مشترک انجام‌شده توسط فرماندهان ارتش و سپاه پاسداران، مجموعه‌ای از عملیات‌ها با نام کربلای یک (شکست محاصره آبادان) تا کربلای 12 (فتح کربلا) طراحی شد که پس از شکستن حصر آبادان و آزادسازی بستان و آزادسازی سایت در جبهه شوش، آزادسازی خرمشهر چهارمین طرح از مجموعه عملیات دوازده‌گانه مذکور به اجرا درآمد. نیروهای ایرانی با
۷۰ هزار رزمنده در ۱۰ اردیبهشت ۱۳۶۱ با رمز «یا علی ابن ابی‌طالب» در محور اهواز - خرمشهر - دشت‌آزادگان به فرماندهی مشترک سپاه و ارتش و با هدف آزادسازی خرمشهر حمله خود را آغاز کردند.
‌عملیات بیت‌المقدس با قرائت رمز عملیات بسم‌الله الرحمن الرحیم، بسم‌الله القاصم الجبارین، یا علی ابن ابی‌طالب، از سوی فرماندهی مشترک ارتش و سپاه آغاز شد، عملیات فوق در چهار مرحله جریان داشت.
‌دشمن در مقابل تک غافلگیرکننده نیروهای خودی در منطقه خرمشهر و پل نو مجبور به ترک خاکریزهای دفاعی خود یکی پس از دیگر شده و ساعت 4:30 بامداد دوم خرداد سال 61 جاده آسفالته
شلمچه- خرمشهر (جاده پل نو) در محدوده منطقه قرارگاه نصر 3، فجر 3 و فتح آزاد شد و نیروهای دشمن تحت فشار شدید یگان‌های خودی به پشت نهر عرایض و نهر خین عقب رانده شدند. با تصرف جاده مرزی پاسگاه خین و پاسگاه مرزی حدود، ارتباط زمینی دشمن با خرمشهر قطع شد و شهر عملا به محاصره درآمد.
ساعت دو بعدازظهر دوم خرداد قرارگاه‌های فجر 3 و فتح به رودخانه اروند رسیده و در حاشیه شمالی آن گسترش یافتند و به این ترتیب نیروهای این قرارگاه مأموریت واگذاری را با موفقیت کامل انجام دادند.
در برابر تک سریع و غافلگیرکننده نیروهای اسلام، دشمن دچار وحشت و سرگردانی شدید شد و نتوانست عکس‌العمل مناسبی نشان دهد. ارتباط یگان‌های دشمن با یکدیگر قطع شد و فرار افسران، درجه‌داران و سربازان عراقی از منطقه خرمشهر گویای از‌هم‌پاشیدگی سازمان یگان‌های دشمن در خرمشهر بود.
نتیجه عملیات در دوم خرداد بسیار درخشان بود و می‌توان گفت قرارگاه کربلا به هدف خود که احاطه کامل خرمشهر بود، رسید و این شهر بدون تردید در آستانه سقوط قرار گرفت. بر اساس پیام‌های استراق‌سمع‌شده از دشمن، اندکی پس از آغاز این عملیات، فرماندهان اغلب یگان‌های دشمن در پیام‌های خود درخواست عقب‌نشینی کردند. پرسنل یگان‌های درگیر اکثرا مبادرت به فرار کرده یا با تسلیم خود به رزمندگان تن به اسارت دادند. ساعت 11 صبح روز 3/3/61 درحالی‌که درگیری شدیدی بین نیروهای قرارگاه نصر و دشمن در شمال نهر خین جریان داشت، یگان‌های قرارگاه فتح از سمت غرب و خیابان کشتارگاه به سهولت وارد خرمشهر شدند. مقاومت دشمن بسیار ضعیف و تقریبا هیچ بود. در ناحیه گمرک خرمشهر در کنار اروند مقاومت اندکی وجود داشت که به‌سرعت منهدم شد. ساعت 12 همین روز نیروهای ایران از سه طرف شمال، شرق و غرب وارد شهر شدند. دشمن که 24 ساعت در محاصره کامل قرار داشت، راهی جز تسلیم یا اسارت نداشت و گروه‌گروه به اسارت تن در‌می‌دادند. نیروهای موجود در شهر به‌طور‌کلی عناصری از 14 تیپ و تعدادی گردان مستقل و نیروهای جیش‌الشعبی بودند.
ساعت 14 خرمشهر به‌طورکامل تصرف شد و پرچم جمهوری اسلامی ایران بر فراز مسجد جامع و پل تخریب‌شده خرمشهر به اهتزاز درآمد و این شهر که ساعت چهار بعدازظهر روز چهارم آبان‌ماه سال 1359 به اشغال دشمن درآمده بود، سرانجام ساعت 14:20 سوم خرداد‌ماه سال 1361 پس از 19 ماه اسارت به دست فرزندان غیور این مرزو‌بوم که برای رهایی این شهر از چنگال متجاوز سر از پا نمی‌شناختند و خون پاکشان را بی‌دریغ نثار کرده بودند، آزاد شد.
در موفقیت عملیات بیت‌المقدس نیروی هوایی و هوانیروز و نیروی دریایی نقش مؤثری را ایفا کردند. نیروی هوایی 931 سورتی پرواز مراقبت مسلحانه، 130 سورتی پرواز بمباران هوایی، 22 سورتی پرواز عکس‌برداری هوایی، دوهزارو‌ 494 سورتی پرواز ترابری هوایی (سوخت‌رسانی در هوا، حمل مجروح، انتقال نیرو و...) انجام و حدود شش هزار بسیجی از مشهد مقدس به منطقه عملیات حمل شد. پدافند هوایی با تأمین فضای امن منطقه عملیات، حدود 53 فروند هواپیمای دشمن را ساقط کرد.
هوانیروز که یکی از یگان‌های پشتیبانی‌کننده و مؤثر در تمامی عملیات‌های دوران دفاع مقدس بود، در عملیات بیت‌المقدس نیز با 95 فروند بالگرد با پنج‌هزار‌و 180 ساعت پرواز در قالب سه‎هزارو 670 سورتی ضمن انهدام ادوات زرهی و سنگرهای دشمن، هفت‌هزار‌و 820 مجروح را تخلیه و سه‌هزار‌و 561 رزمنده را ترابری کرد.
مأموریت کلی پدافند از جزیره آبادان به پایگاه دریایی خرمشهر واگذار شده بود و یک گردان شناور هجومی از یگان‌های تکاور با 300 فروند قایق و تجهیزات کامل، یک گروه 45‌نفره غواص با وسایل و تجهیزات کامل، 50 نفر ملوان و 160 نفر قایقران در عملیات بیت‌المقدس شرکت داشتند. عملیات بیت‌المقدس، عملیات پیچیده‌ای بود؛ از آن جهت که منطقه عمومی عملیات در میان چهار مانع طبیعی محصور بود؛ از شمال به رودخانه کرخه کور، از جنوب به رودخانه اروند، از شرق به رودخانه کارون و از غرب به هورالهویزه. منطقه مزبور به‌جز جاده نسبتا مرتفع اهواز به خرمشهر، فاقد هر‌گونه عارضه مهم برای پدافند بود. همین امر موجب شد تا زمین منطقه به دلیل مسطح‌بودن، برای مانور زرهی مناسب و برای حرکت نیروهای پیاده، به دلیل در دید و تیر قرارداشتن، نامناسب باشد. نقاط حساس و استراتژیک منطقه شامل بندر و شهر خرمشهر، پادگان حمید، جفیر، جاده اهواز به خرمشهر، شهر هویزه و رودخانه‌های کارون، کرخه کور و اروند بود كه همه از دست دشمن خارج شد و اهواز از مسیر توپخانه دشمن منحرف شد.
در عملیات بیت‌المقدس پنج‌هزار‌و 38 کیلومتر مربع از اراضی اشغال‌شده از‌جمله شهرهای خرمشهر و هویزه و نیز پادگان حمید و جاده اهواز- خرمشهر آزاد شدند. شهرهای اهواز، حمیدیه و سوسنگرد از تیررس توپخانه دشمن خارج و 180 کیلومتر از خط مرزی تأمین شد.
در شب سوم خرداد سرهنگ زیدان، فرمانده نیروهای خرمشهر در تماس با صدام می‌گوید: «قربان، ایرانی‌ها آمدند». تبلیغات رسمی بغداد اعلام می‌كرد دفاع از خرمشهر به معنی دفاع از بصره است و آبروی امت عرب در گرو دفاع از خرمشهر است. با این حال ساعت 4:30 بعدازظهر رادیوی جمهوری اسلامی ایران پایان كار را با عبارت مشهور «خرمشهر شهر خون آزاد شد» اعلام می‌كند و رادیو بی‌بی‌سی روز بعد می‌گوید: «همان‌طور كه بدون شك اطلاع دارید دیروز بندر خرمشهر پس از 20 ماه دوباره به دست نیروهای ایران افتاد. بدین‌ترتیب ایران در جنگ كاملا پیروز شده است».
آسوشیتدپرس در همین روزها خبر می‌دهد که «این بزرگ‌ترین پیروزی ایران در جنگ 20‌ماهه خلیج‌فارس، سازمان ملل، بازار مشترك اروپا و دیگر كشورهای آسیا و آفریقا را برای پایان‌دادن به جنگ از طریق مذاكره به تكاپو انداخت». صدام شكست بزرگ خود در خوزستان را به صورت عقب‌نشینی پس از پایان مأموریت عنوان كرد.
‌نتایج آزادسازی خرمشهر
این شكست مقارن با برگزاری جنبش عدم تعهد بود كه ایران و عراق هر دو در آن عضویت داشتند. صدام تلاش می‌كرد با برگزاری اجلاس سران در بغداد و كسب ریاست آن اهرمی برای فشار به دست بیاورد كه چنین نشد. علاوه بر آن ایران پیشنهاد دیگر اعضای عدم تعهد را برای آتش‌بس تعریف‌نشده نپذیرفت. نیروهای عراق در وضعیت روحی بسیار بدی قرار داشتند و حامیان سردار قادسیه از پیروزی‌های ایران وحشت‌زده بودند. هنوز مدت كوتاهی از فتح خرمشهر نگذشته بود كه عملیات رمضان آغاز شد و شهر بصره مهم‌ترین شهر جنوب عراق مورد تهدید قرار گرفت.
افزون بر این، عملیات چند نتیجه و پیامد مهم دیگر نیز درپی داشت: 1-با فتح خرمشهر، برتری نظامی ایران بر عراق مورد تأیید کارشناسان و تحلیلگران نظامی قرار گرفت. 2-فتح خرمشهر موجب انفعال ارتش عراق شد؛ به گونه‌ای که نظامیان عراقی تا مدت زیادی نتوانستند از لاک دفاعی خارج شوند. 3-عملیات بیت‌المقدس موجب شد کشورهای عرب منطقه به تقویت مالی و نظامی عراق مبادرت ورزند. 4- در این عملیات حدود 19 هزار نفر از نیروهای دشمن به اسارت درآمده و بالغ بر 16 هزار نفر کشته و زخمی شدند. 5- برآورد می‌شد که با تحمیل شکست به عراق در این منطقه و به‌ویژه آزادسازی خرمشهر، رژیم صدام‌حسین از نظر سیاسی و نظامی در داخل و خارج عراق بی‌اعتبار و احتمالا ساقط خواهد شد. 6- تسلیم‌شدن احتمالی رژیم عراق به پذیرش شرایط پیشنهادی ایران برای خاتمه‌دادن به جنگ.
در جریان آزادسازی خرمشهر حدود ۱۶ هزار نیروی عراقی کشته و زخمی شدند و همچنین ۱۹ هزار نفر نیز به اسارت نیروهای ایرانی درآمدند. در خلال ۲۶ روز نبرد خونین در عملیات بیت‌المقدس، سه هزار نفر از نیروهای ایرانی شهید و ۱۲ هزار نفر نیز مجروح شدند.
‌فرماندهان
از فرماندهان مؤثر در آزادسازی خرمشهر می‌توان به این نام‌ها اشاره کرد: احمد كاظمی، حسن باقری، عزیز جعفری، حسنی سعدی، احمد متوسلیان، محسن وزوایی، یحیی صفوی، غلامعلی رشید، بهرام هوشیار، صیاد‌شیرازی و مسعود منفرد‌نیاكی؛ به‌خصوص احمد كاظمی كه صدای مكالمات بی‌سیم او با قرارگاه پس از فتح خرمشهر بخش درخور توجه این عملیات است. زمانی ‌كه احمد کاظمی فرمانده تیپ 8 نجف اشرف با لهجه نجف‌آبادی خود به قرارگاه مرکزی کربلا اعلام می‌کند: «ما تو شهریم و بیش از شش هزار نفر تسلیم شدند و خرمشهر تقریبا پاك‌سازی شده؛ آقا ما داخل شهریم و هركی اینجا بوده پناهنده شده، آقا ما تو شهریم و تمام نیروهامون تو خود شهرن، رشید احمد مفهوم شد؟ آقا میگم من تو شهرم. برادر احمد مراعات كنید چوب نخورید. نترس نترس الان بیش از شش هزار نفر پیش ما پناهنده شدند. خدا اجرت بده بیش از شش هزار نفر. بله بله توی شهر خرمشهر تا چند لحظه پیش تظاهرات بود و اسرا یاحسین می‌گفتند و الله‌اكبر! خداوند خرمشهر را آزاد كرد».
این پیام برای فرماندهان ارشد قرارگاه کربلا بسیار غیرمنتظره بود؛ زیرا پیش‌بینی می‌شد هزاران نیروی عراقی مستقر در خونین‌شهر مقاومت کنند، بنابراین سرهنگ صیاد‌شیرازی، فرمانده وقت نیروی زمینی ارتش، به برادر محسن رضایی می‌گوید: پیام احمد کاظمی باورکردنی نیست؛ من با بالگرد به منطقه می‌روم و به شما گزارش می‌دهم.
‌آتش‌بس
پس از فتح خرمشهر عده‌ای بر این باور بودند كه با بازگشت به مرز‌های بین‌المللی ادامه جنگ از سوی ایران صحیح نیست و تا این نقطه جنگ تحت عنوان دفاع از میهن در حال انجام بوده و با ورود به خاك عراق امكان تغییر صحنه جنگ وجود دارد. گروه‌های سیاسی نیز بعضا بر این باور بودند و روایات مختلفی از میانجیگری كشور‌های مختلف به جهت اعلام آتش‌بس در این زمان شنیده می‌شود؛ اما در نهایت جنگ پس از فتح خرمشهر نیز تا شش سال بعد ادامه پیدا كرد.
بعد از گذشت یک سال و نیم (سپتامبر ۱۹۸۰ تا جولای ۱۹۸۲) از تصویب قطع‌نامه اول سازمان ملل درباره جنگ ایران و عراق، درحالی‌که نیروهای ایرانی در حال انجام عملیات‌های موفقیت‌آمیزی بودند که در نهایت منجر به آزادسازی خرمشهر شد، دومین قطع‌نامه شورای امنیت به پیشنهاد اردن به تصویب رسید. در مقدمه این قطع‌نامه شورا نگرانی خود را از طولانی‌شدن درگیری بین دو کشور، کشته‌شدن انسان‌های بی‌گناه، آسیب‌رسیدن به امکان و تأسیسات و درخطربودن صلح و امنیت جهانی ابراز کرد و خواستار آتش‌بس سریع و عقب‌نشینی نیروهای دو طرف به مرزهای بین‌المللی شد. اعزام نیروهای حافظ صلح و ناظران سازمان ملل به منطقه نیز از دیگر مفاد این قطع‌نامه بود. سه دلیل عمده طرفداران ادامه جنگ پس از فتح خرمشهر، اشغال نقاطی از غرب كشور ازجمله شهر‌های مهران، قصرشیرین و نفت‌شهر بود كه با پذیرش آتش‌بس مشخص نبود چه شرایطی پیدا خواهند كرد و سپس بحث تعیین متجاوز جنگی كه در آن شرایط كشور‌های نزدیك به صدام خواهان پذیرش این شرط نبودند و غرامت جنگی نیز معلوم نبود، چگونه و از سوی چه كشور پرداخت خواهد شد.
حجت‌الاسلام محتشمی‌پور دراین‌باره می‌گوید: بعد از فتح خرمشهر حضرت امام معتقد بودند که باید آتش‌بس برقرار شود و ادامه جنگ به مصلحت نیست، ولی اصرار برخی از مقامات و کارشناسان نظامی و سپاه باعث شد که امام فرمودند اگر نظر کارشناسی این است، طبق نظر کارشناسان امر عمل شود.
نظرات مختلفی در زمینه ادامه یا پایان جنگ پس از خرمشهر وجود دارد و برای بررسی دقیق‌تر آنها گزارش‌های تحلیلی بستر مناسبی برای روایت این ماجرا نیستند. به همین دلیل از قضاوت درباره این مقطع خودداری می‌شود.