اصول نوشتار علمی
حسن فتاحي.عضو هیئت تحریریه فصلنامه نقد کتاب علوم محض و کاربردی
احتمالا همه ما این جمله معروف را شنیده‌ایم که با یک تغییر جزئی جان یک بی‌گناه نجات پیدا کرده است. «عفو لازم نیست اعدامش کنید». اگر بنویسیم «عفو، لازم نیست اعدامش کنید» حکم به نجات جان متهم صادر شده و اگر بنویسیم «عفو لازم نیست، اعدامش کنید» متهم کشته خواهد شد. این جمله حاکی از این است که چقدر اصول و آداب نوشتن حائز اهمیت است. در مناسبات بین‌المللی و قراردادهای بین کشورها هم این‌گونه است. برای ما ایرانی‌ها، شاید ملموس‌ترین قرارداد چند سال اخیر توافق‌نامه «برجام» باشد که در متن قرارداد بر سر انتخاب یک واژه ساعت‌ها بحث می‌کردند، چراکه یک واژه می‌تواند حقی را سلب یا محقق کند. در دنیای علم هم همین‌گونه است. نوشتن رکن اساسی و ستون فقرات و زبان مشترک اهالی علم است. دانشجویان و دانشمندان با نوشتن است که دستاوردهایشان را منتشر می‌کنند.در این یادداشت کوتاه قصد دارم کتابی را معرفی كنم که نویسنده آن در کنار تخصص علمی از بهترین‌ها در آموزش اصول نوشتن متن‌ها و مکتوبات دانشگاهی است. خانم ماریالوئیزا آلیوتا دکترای اخترفیزیک هسته‌ای دارد و تاکنون مقالات علمی فوق‌العاده‌ای منتشر کرده است. زمینه پژوهشی او روش‌های تجربی و
آزمایشگاهی برای مدل‌سازی واکنش‌های هسته‌ای در ستارگان است.
نویسنده این یادداشت هم افتخار بهره‌مندی از سخنرانی‌های او را داشته و بی‌شک معلمی بی‌نظیر است. او هم‌اکنون استاد دانشگاه معروف ادینبورو در بخش اسکاتلند بریتانیاست. آلیوتا به تازگی کتابی را توسط انتشارات سی.آر.سی به چاپ رسانده که در همین مدت کوتاه مورد توجه اهالی علم و آنان که به اهمیت و جایگاه اصول نوشتار علمی واقف هستند، قرار گرفته است. عنوان کتاب
Mastering Academic Writing in the Sciences است که در 178 صفحه و 10 فصل تنظیم شده.
این کتاب راهنمایی جامع، منسجم و گام‌به‌گام را برای درست‌نویسی علمی در رشته‌های علمی فراهم می‌کند و منبعی کاربردی و ارزشمند برای کسانی است که قصد دارند کتاب علمی، فصلی از یک کتاب علمی، گزارش علمی، پایان‌نامه، مقاله پژوهشی یا مروری، گزارش کار علمی طولانی یا حتی مقاله‌ای علمی به مجله‌ای را به زبان انگلیسی بنویسند. بی‌شک نوشتن موارد یادشده برای دانشجویان، استادان راهنما و حتی محققان طراز اول تجربه‌ای طولانی و سخت است و اگر نویسنده اصول علمی را نداند، فرایند نوشتن به مراتب دردناک و جانکاه و فرسایشی خواهد شد. ناگفته پیداست در نبود نظارت جدی و قانون مدون، مافیای تبهکار علمی هم شکل می‌گیرد و در و دیوار پرتعدادترین خیابان دارای کتاب‌فروشی کشور، خیابان انقلاب روبه‌روی دانشگاه تهران، پر می‌شود از دفاتری که پایان‌نامه و مقاله می‌نویسند و خریدوفروش می‌کنند، اما اگر اصول نوشتار علمی از همان ابتدا آموزش داده شود و چنین کتابی سرلوحه کار استادان و دانشجویان و محققان باشد، نه‌تنها چنین مافیایی ضعیف خواهد شد که اهل علم لذت نوشتن علمی را خواهند چشید و در مدت‌زمانی نه‌چندان طولانی سطح نوشته‌های علمی کشور ارتقای چشمگیری خواهد
یافت.
این کتاب می‌تواند کلید موفقیتي باشد برای درست‌نویسی علمی. آلیوتا بسان نقشه‌برداری ماهر، مراحل مربوط به «فرایند نوشتن» را؛ از جمع‌آوری و سازماندهی مطالب گرفته تا بازبینی پیش‌نویس‌های اولیه، مواد و عناصر لازم برای نوشتن، بازنگری در نوشته، اصلاحات نهایی و نیز منابع مستند و موثق برای مراجعه را گام‌به‌گام در کتاب شرح داده است. علاوه‌براین کتاب به‌شدت مبتنی‌بر تمرین است و در هر مرحله از خواننده می‌خواهد آنچه را آموخته بارهاوبارها تمرین کند و برای این کار در متن کتاب انواع متنوعی از مثال‌های کاربردی وجود دارد و به چندین سایت معتبر هم برای تمرین هرچه بیشتر ارجاع داده است. در یک نگاه کلی، این کتاب که محصول بیش از یک دهه تدریس نویسنده در دوره‌های «اصول نوشتار علمی» است، قابلیت‌های زیر را برای خواننده در مدتی کوتاه فراهم می‌کند:
1- روش گام‌به‌گام برای نوشتن مطالب علمی در رشته‌های مختلف، با تمرکز بر نوشتارهای علمی.
2- راهنمایی ایده‌آل برای نوشتن پایان‌نامه تحصیلات تکمیلی، مقالات علمی، پژوهشی و مروری، نوشتن کتاب دانشگاهی، گزارش‌های علمی و حتی اصول درست‌نویسی برای محققان برای ارائه طرح تحقیقاتی برای دریافت پژوهانه.
3- ارائه مجموعه متنوعی از الگوها در کتاب و در اینترنت که به صورت برخط خواننده را با روش تمرین و تکرار و تصحیح به سطح مطلوبی از توانایی نوشتن علمی می‌رساند.
این کتاب کم‌حجم و پرمحتوا در سه بخش کلی (مباني نوشتن، فرايند نوشتن و موارد تكميلي در نوشتار علمي) و 10 فصل (قبل از آغاز، گام پیش از نوشتن، گام پیش‌نویس، گام بازنگری، گام ویرایش، گام تثبیت، مصالح فنی برای نوشتن، مثال‌های کاربردی، الگوهای نوشتاری و عناصر گرامر انگلیسی ضروری در نوشتار علمی) به رشته تحریر درآمده است. در این 10 فصل خواننده موارد زیادی را یاد می‌گیرد که عبارتند از:
- مهارت‌های اولیه لازم برای شروع به کار، از جمله مدیریت زمان، مدیریت کلمات و تنوع آنها و مدیریت عواملی که منجر به سردرگمی می‌شود.
- شیوه درست یادداشت‌برداری، شیوه درست خواندن مقالات علمی و نوشتن خلاصه آنها، شیوه درست بازنویسی علمی و استفاده از ارجاعات.
- تهیه نقشه کلی نوشتن و تقسیم‌بندی مراحل به بخش‌های کوچک، روش درست مشورت با استاد راهنما برای نوشتن.
- روش درســـت برخورد با مجلات علمی و نحوه درست اعمال تغییرات در مقالات.
- ارائه عمده‌ترین ضعف‌های نوشته‌های علمی، از جمله نامفهوم‌بودن جملات به‌خاطر عدم استفاده از کلمات مناسب علمی، ضعف‌های بسیار اساسی و مشهود در عدم کاربرد درست گرامر زبان انگلیسی، نشان‌دادن انواع مقالات پُرایراد که ساختار آنها نامفهوم است و از پیوستگی برخوردار نیستند، به‌گونه‌ای که پاراگراف‌های مقاله با هم یک متن منسجم را نمایش نمی‌دهند.
- ارائه روش‌های درست بازبینی نوشته‌های علمی توسط خود نویسنده یا دیگران و مواردی که باید در هربار بازبینی به آنها دقت شود.
- نحوه درست استفاده از انواع جداول و نمودارهای علمی، نحوه درست‌نوشتن توضیحات برایشان و نیز نحوه درست‌نوشتن و گزارش نتایج تحقیقات علمی.
- نحوه درست‌نوشتن مقدمه یا آنچه به abstract معروف است و نیز نحوه درست‌نوشتن نتیجه‌گیری از یک مقاله.
- در این کتاب خواننده نه‌تنها اصول درست علمی نوشتن را می‌آموزد، بلکه در پی این مهارت، توانایی سخنرانی او هم ناخواسته تقویت می‌شود، زیرا درست‌نویسی منجر به درست سخنرانی‌کردن هم می‌شود. کسی که واژگان و ساختار درست زبان علمی را در نوشتن بارهاوبارها تمرین می‌کند، ناخواسته در سخنرانی علمی او هم مؤثر خواهد بود. هرچند سخنرانی علمی اصول مجزایی دارد و کتب خوبی در این زمینه چاپ شده‌اند.
پایان سخن اینکه وجود چنین کتابی در تمام کتابخانه‌های دانشکده‌های علمی کشور ضروری است و سرمایه‌گذاری نهادهای علمی در امر آموزش «اصول نوشتار علمی» از مهم‌ترین گام‌های توسعه ساختار دانشگاهی و علمی کشور است. زبان انگلیسی پل ارتباطی میان محققان و مراکز علمی با یکدیگر است. محققان سراسر دنیا همکارانشان را بر اساس اصالت و کیفیت کتاب‌ها و مقالات و مکتوباتشان ارزیابی می‌کنند. با ترویج چنین کتاب‌هایی در نهادهای علمی کشور، نه‌فقط سطح علمی و کیفیت نوشته‌ها ارتقا می‌یابد، بلکه منجر به اشتیاق دیگر محققان از کشورهای دیگر برای همکاری‌های علمی در زمینه تألیف کتاب یا انتشار مقاله خواهد شد. کوتاه سخن اینکه «اصول نوشتار علمی» دروازه‌ای است به سوی توسعه علمی ایران.
احتمالا همه ما این جمله معروف را شنیده‌ایم که با یک تغییر جزئی جان یک بی‌گناه نجات پیدا کرده است. «عفو لازم نیست اعدامش کنید». اگر بنویسیم «عفو، لازم نیست اعدامش کنید» حکم به نجات جان متهم صادر شده و اگر بنویسیم «عفو لازم نیست، اعدامش کنید» متهم کشته خواهد شد. این جمله حاکی از این است که چقدر اصول و آداب نوشتن حائز اهمیت است. در مناسبات بین‌المللی و قراردادهای بین کشورها هم این‌گونه است. برای ما ایرانی‌ها، شاید ملموس‌ترین قرارداد چند سال اخیر توافق‌نامه «برجام» باشد که در متن قرارداد بر سر انتخاب یک واژه ساعت‌ها بحث می‌کردند، چراکه یک واژه می‌تواند حقی را سلب یا محقق کند. در دنیای علم هم همین‌گونه است. نوشتن رکن اساسی و ستون فقرات و زبان مشترک اهالی علم است. دانشجویان و دانشمندان با نوشتن است که دستاوردهایشان را منتشر می‌کنند.در این یادداشت کوتاه قصد دارم کتابی را معرفی كنم که نویسنده آن در کنار تخصص علمی از بهترین‌ها در آموزش اصول نوشتن متن‌ها و مکتوبات دانشگاهی است. خانم ماریالوئیزا آلیوتا دکترای اخترفیزیک هسته‌ای دارد و تاکنون مقالات علمی فوق‌العاده‌ای منتشر کرده است. زمینه پژوهشی او روش‌های تجربی و
آزمایشگاهی برای مدل‌سازی واکنش‌های هسته‌ای در ستارگان است.
نویسنده این یادداشت هم افتخار بهره‌مندی از سخنرانی‌های او را داشته و بی‌شک معلمی بی‌نظیر است. او هم‌اکنون استاد دانشگاه معروف ادینبورو در بخش اسکاتلند بریتانیاست. آلیوتا به تازگی کتابی را توسط انتشارات سی.آر.سی به چاپ رسانده که در همین مدت کوتاه مورد توجه اهالی علم و آنان که به اهمیت و جایگاه اصول نوشتار علمی واقف هستند، قرار گرفته است. عنوان کتاب
Mastering Academic Writing in the Sciences است که در 178 صفحه و 10 فصل تنظیم شده.
این کتاب راهنمایی جامع، منسجم و گام‌به‌گام را برای درست‌نویسی علمی در رشته‌های علمی فراهم می‌کند و منبعی کاربردی و ارزشمند برای کسانی است که قصد دارند کتاب علمی، فصلی از یک کتاب علمی، گزارش علمی، پایان‌نامه، مقاله پژوهشی یا مروری، گزارش کار علمی طولانی یا حتی مقاله‌ای علمی به مجله‌ای را به زبان انگلیسی بنویسند. بی‌شک نوشتن موارد یادشده برای دانشجویان، استادان راهنما و حتی محققان طراز اول تجربه‌ای طولانی و سخت است و اگر نویسنده اصول علمی را نداند، فرایند نوشتن به مراتب دردناک و جانکاه و فرسایشی خواهد شد. ناگفته پیداست در نبود نظارت جدی و قانون مدون، مافیای تبهکار علمی هم شکل می‌گیرد و در و دیوار پرتعدادترین خیابان دارای کتاب‌فروشی کشور، خیابان انقلاب روبه‌روی دانشگاه تهران، پر می‌شود از دفاتری که پایان‌نامه و مقاله می‌نویسند و خریدوفروش می‌کنند، اما اگر اصول نوشتار علمی از همان ابتدا آموزش داده شود و چنین کتابی سرلوحه کار استادان و دانشجویان و محققان باشد، نه‌تنها چنین مافیایی ضعیف خواهد شد که اهل علم لذت نوشتن علمی را خواهند چشید و در مدت‌زمانی نه‌چندان طولانی سطح نوشته‌های علمی کشور ارتقای چشمگیری خواهد
یافت.
این کتاب می‌تواند کلید موفقیتي باشد برای درست‌نویسی علمی. آلیوتا بسان نقشه‌برداری ماهر، مراحل مربوط به «فرایند نوشتن» را؛ از جمع‌آوری و سازماندهی مطالب گرفته تا بازبینی پیش‌نویس‌های اولیه، مواد و عناصر لازم برای نوشتن، بازنگری در نوشته، اصلاحات نهایی و نیز منابع مستند و موثق برای مراجعه را گام‌به‌گام در کتاب شرح داده است. علاوه‌براین کتاب به‌شدت مبتنی‌بر تمرین است و در هر مرحله از خواننده می‌خواهد آنچه را آموخته بارهاوبارها تمرین کند و برای این کار در متن کتاب انواع متنوعی از مثال‌های کاربردی وجود دارد و به چندین سایت معتبر هم برای تمرین هرچه بیشتر ارجاع داده است. در یک نگاه کلی، این کتاب که محصول بیش از یک دهه تدریس نویسنده در دوره‌های «اصول نوشتار علمی» است، قابلیت‌های زیر را برای خواننده در مدتی کوتاه فراهم می‌کند:
1- روش گام‌به‌گام برای نوشتن مطالب علمی در رشته‌های مختلف، با تمرکز بر نوشتارهای علمی.
2- راهنمایی ایده‌آل برای نوشتن پایان‌نامه تحصیلات تکمیلی، مقالات علمی، پژوهشی و مروری، نوشتن کتاب دانشگاهی، گزارش‌های علمی و حتی اصول درست‌نویسی برای محققان برای ارائه طرح تحقیقاتی برای دریافت پژوهانه.
3- ارائه مجموعه متنوعی از الگوها در کتاب و در اینترنت که به صورت برخط خواننده را با روش تمرین و تکرار و تصحیح به سطح مطلوبی از توانایی نوشتن علمی می‌رساند.
این کتاب کم‌حجم و پرمحتوا در سه بخش کلی (مباني نوشتن، فرايند نوشتن و موارد تكميلي در نوشتار علمي) و 10 فصل (قبل از آغاز، گام پیش از نوشتن، گام پیش‌نویس، گام بازنگری، گام ویرایش، گام تثبیت، مصالح فنی برای نوشتن، مثال‌های کاربردی، الگوهای نوشتاری و عناصر گرامر انگلیسی ضروری در نوشتار علمی) به رشته تحریر درآمده است. در این 10 فصل خواننده موارد زیادی را یاد می‌گیرد که عبارتند از:
- مهارت‌های اولیه لازم برای شروع به کار، از جمله مدیریت زمان، مدیریت کلمات و تنوع آنها و مدیریت عواملی که منجر به سردرگمی می‌شود.
- شیوه درست یادداشت‌برداری، شیوه درست خواندن مقالات علمی و نوشتن خلاصه آنها، شیوه درست بازنویسی علمی و استفاده از ارجاعات.
- تهیه نقشه کلی نوشتن و تقسیم‌بندی مراحل به بخش‌های کوچک، روش درست مشورت با استاد راهنما برای نوشتن.
- روش درســـت برخورد با مجلات علمی و نحوه درست اعمال تغییرات در مقالات.
- ارائه عمده‌ترین ضعف‌های نوشته‌های علمی، از جمله نامفهوم‌بودن جملات به‌خاطر عدم استفاده از کلمات مناسب علمی، ضعف‌های بسیار اساسی و مشهود در عدم کاربرد درست گرامر زبان انگلیسی، نشان‌دادن انواع مقالات پُرایراد که ساختار آنها نامفهوم است و از پیوستگی برخوردار نیستند، به‌گونه‌ای که پاراگراف‌های مقاله با هم یک متن منسجم را نمایش نمی‌دهند.
- ارائه روش‌های درست بازبینی نوشته‌های علمی توسط خود نویسنده یا دیگران و مواردی که باید در هربار بازبینی به آنها دقت شود.
- نحوه درست استفاده از انواع جداول و نمودارهای علمی، نحوه درست‌نوشتن توضیحات برایشان و نیز نحوه درست‌نوشتن و گزارش نتایج تحقیقات علمی.
- نحوه درست‌نوشتن مقدمه یا آنچه به abstract معروف است و نیز نحوه درست‌نوشتن نتیجه‌گیری از یک مقاله.
- در این کتاب خواننده نه‌تنها اصول درست علمی نوشتن را می‌آموزد، بلکه در پی این مهارت، توانایی سخنرانی او هم ناخواسته تقویت می‌شود، زیرا درست‌نویسی منجر به درست سخنرانی‌کردن هم می‌شود. کسی که واژگان و ساختار درست زبان علمی را در نوشتن بارهاوبارها تمرین می‌کند، ناخواسته در سخنرانی علمی او هم مؤثر خواهد بود. هرچند سخنرانی علمی اصول مجزایی دارد و کتب خوبی در این زمینه چاپ شده‌اند.
پایان سخن اینکه وجود چنین کتابی در تمام کتابخانه‌های دانشکده‌های علمی کشور ضروری است و سرمایه‌گذاری نهادهای علمی در امر آموزش «اصول نوشتار علمی» از مهم‌ترین گام‌های توسعه ساختار دانشگاهی و علمی کشور است. زبان انگلیسی پل ارتباطی میان محققان و مراکز علمی با یکدیگر است. محققان سراسر دنیا همکارانشان را بر اساس اصالت و کیفیت کتاب‌ها و مقالات و مکتوباتشان ارزیابی می‌کنند. با ترویج چنین کتاب‌هایی در نهادهای علمی کشور، نه‌فقط سطح علمی و کیفیت نوشته‌ها ارتقا می‌یابد، بلکه منجر به اشتیاق دیگر محققان از کشورهای دیگر برای همکاری‌های علمی در زمینه تألیف کتاب یا انتشار مقاله خواهد شد. کوتاه سخن اینکه «اصول نوشتار علمی» دروازه‌ای است به سوی توسعه علمی ایران.